اعتکاف، محفلی برای تغییر "عادات مدرن" و "انس" با خوبی‌ها

برخی از رفتارهای انسان، رفتارهایی از سر عادت هستند؛ حتما برای شما هم اتفاق افتاده که کاری را ناخواسته و از روی تکرار و عادت انجام داده اید و بعد از آن، ملتفت به آن فعل و رفتار شده اید؛ عادت، رفتاری خودکار شده است که آن کار را بدون فکر کردن انجام می‌دهیم که عامل اصلی ایجاد عادت هم چیزی نیست جز تکرار یک فعل و انس با یک عمل.

از منظر دینی و البته بسیاری از روان شناسان که از ابعاد مختلف به انسان شناسی می پردازند، انسانها محصول عادات و اُنس هایشان هستند؛ به نحوی که این ویژگی از انسان ها جدایی ناپذیر است؛ لذا برای هر انسانی مهم است که بداند در مسیر زندگی با چه چیزهایی مأنوس شده است؟

در تمام ادیان شریعت محور، رفتارها و افعال و مناسکی وجود دارد که برخی از آنها روزانه، برخی هفتگی، برخی ماهانه و سالانه تکلیف شده است و انسان را به اُنس با آنها سوق می دهد؛ چون این یک سنت الهی برای آدمیان قرار داده شده است تا راه برایش آسان شود و به کارهایش سرعت دهد.

آنچه از روایات‌ ما نیز بر می آید این است که بیشتر از بزرگی و ثقالت عمل، بر دوام و تکرار عمل تأکید شده است؛ امام علی علیه السلام می فرمایند: قَلیلٌ تَدومُ عَلَیهِ، أرجی مِن کَثیرٍ مَملولٍ مِنهُ .(نهج البلاغة : الحکمة ۲۷۸) یعنی عمل اندک که بر آن مداومت ورزی، از عمل بسیار که از آن خسته شوی امیدوار کننده تر است.

یا در ‌روایت دیگری از امام باقر علیه السلام در کافی شریف مرحوم کلینی در باب «بَابُ اسْتِوَاءِ الْعَمَلِ وَ الْمُدَاوَمَةِ عَلَیْهِ» آمده است: عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دَاوَمَ عَلَیْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَّ. یعنی محبوبترین عمل، عملی است که عبد بر آن مداومت دارد؛ هر چند کوچک باشد.

توجه داشته باشیم این تکرار، عادت و انس به حدی مهم است که ائمه وقتی توصیه ای مستحبی به مؤمنی داشتند می فرمودند: اگر در زمان خودش نتوانستی انجام دهی، قضایش را بجا بیاورید؛ و این هم دلیلی جز بر اصرار بر تکرار و پیدا کردن عادت نیست.

ممکن است سوال شود که چرا این همه اصرار بر عادت و اُنس وجود دارد؟

دلیل آن را می توان در روایتی از امیرالمومنین پیدا کرد که فرمودند: العادَةُ طَبعٌ ثانٍ .(غرر الحکم، حدیث ۷۰۲) یعنی تکرار، اُنس و عادت می آورد؛ عادت، شباهت می آورد و شباهت به حد طبع ثانوی می رسد. به همین جهت توصیه شده که در هر حالتی فعل خیر را ترک نکنید؛ امیرالمومنین می فرماید: علَیکَ بِإدمانِ العَمَلِ فی النَّشاطِ و الکَسَلِ (غرر الحکم : ۶۱۱۷) حتی در حال کسالت هم، دست از مداومت بر عمل برندارید!

حال که در ایام اعتکاف رجبیه هستیم، فرصتی است برای تغییر عادات؛ تأکید بر عادات خود و دوری از عادات بد؛ بالأخص عاداتی که ماحصل زندگی در دنیای مُدرن است. دنیایی که انسان ها را به تکاپو انداخته و تمام مشغولیت انسانها را تأمین امورات دنیوی او ساخته است؛ زندگی ای دایره وار و تکراری که عجین با زیست مجازی شده، به نحوی که بُعدی از ساحات زندگی بشری شده است و زندگی بدون آن، قابل تصور نیست و حتی طبیعت ثانویه ای برای انسان ساخته است.

در واقع ما در چنین دنیایی، مناسکی همچون اعتکاف داریم که به دور از تمام هیاهوهای زندگی مدرن، تو را دعوت به سه روز خلوت کرده است، آن هم حتی المکان در مسجد جامع شهر و در جمع سایر مؤمنان و از تو خواسته می شود تمام شئون دنیوی را رها کنی به حدی که اگر معامله ای انجام دهی اعتکافت را باطل کرده ای!

آری اعتکاف، برنامه ای برای ساختن عادات خوب در راستای بندگی فردی و اجتماعی است و راهکاری برای نفس کشیدن و رهایی از قید و بندهایی که زندگی مدرن برای انسان معاصر ساخته است.

حجت الاسلام ابراهیم شریفی