پاسداری از میراث فرهنگی تشیع

مشهد مقدس از دیرباز به عنوان یکی از قطب‌های مهم مذهبی و فرهنگی جهان اسلام شناخته می‌شود. این شهر ،که هر ساله میزبان میلیون‌ها زائر از سراسر ایران و دیگر نقاط جهان است، نه تنها به واسطه حضور حرم مطهر امام رضا(ع) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ بلکه به عنوان نمادی از هویت مذهبی و فرهنگی تشیع در جهان اسلام مطرح است. حرم امام رضا(ع) محور اصلی زیارت و معنویت در مشهد است و نقشی اساسی در شکل‌دهی به هویت فرهنگی این شهر ایفا می‌کند. زیارت این مکان مقدس فقط یک عمل مذهبی نیست؛ بلکه یک تجربه معنوی و فرهنگی است که نسل به نسل منتقل شده و در قلب و روح ایرانیان جای گرفته است. این هویت زیارتی ،که با حرم امام رضا(ع) و مذهب تشیع عجین شده است؛ نیازمند نگاه ویژه همه شیعیان و دلباختگان حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) است تا از تغییرات ناخواسته و هجمه‌ها و تخریب‌های فرهنگی در امان بماند.

با توجه به اهمیت بالای هویت زیارتی مشهد، رعایت پیوست فرهنگی در تمامی برنامه‌ها و پروژه‌های توسعه‌ای این شهر یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. پیوست فرهنگی مشهد مقدس باید شامل ملاحظاتی باشد که نه تنها به از حرمت و قداست این شهر محافظت کند؛ بلکه از هرگونه تغییرات نامطلوب که می‌تواند به هویت زیارتی مشهد آسیب برساند، جلوگیری کند. بدون در نظر گرفتن این پیوست فرهنگی، توسعه فیزیکی شهر می‌تواند به تضعیف معنویت و هویت فرهنگی آن منجر شود که این امر به نوبه خود می‌تواند اثرات منفی بلند مدتی بر جای بگذارد. برای صیانت از هویت زیارتی مشهد، چندین راهکار اساسی وجود دارد که می‌بایست از سوی مسئولین و مردم مد نظر قرار گیرد که در ادامه به برخی از آن‌ها که به نظر نگارنده آمده، اشاره شده است.

1) نخستین راهکار، ترویج و تقویت فرهنگ زیارت در جامعه است. باید تلاش کرد تا آداب و رسوم زیارتی ،که بخشی از هویت فرهنگی شهر مشهد محسوب می‌شود، به صورت صحیح و اصیل به نسل‌های آینده منتقل شود. این امر می‌تواند از طریق برنامه‌های فرهنگی و آموزشی، رسانه‌ها ،و نهادهای دینی و فرهنگی صورت پذیرد. ترویج فرهنگ زیارت نه تنها به حفظ هویت زیارتی مشهد کمک می‌کند؛ بلکه می‌تواند نقش مؤثری در تقویت همبستگی اجتماعی و دینی داشته باشد.

2) افزون بر این پیوست فرهنگی و رسانه‌ای برنامه‌های اجرا شده نباید با روح مذهبی حاکم بر این شهر در تضاد باشد. طبیعی است که نباید توقع داشت تمامی برنامه‌های اجرا شده در کلانشهر مشهد و استان پهناور خراسان رضوی تبلیغ مذهب، زیارت و مفاهیم دینی و مذهبی ما باشد، اما این برنامه‌ها نباید به گونه‌ای هم باشد که منجر به تضعیف نقش مذهبی این شهر در کشور و جهان اسلام شود.

3) کنترل و نظارت بر توسعه شهری و نگهداری از بافت تاریخی و فرهنگی مشهد از دیگر نکاتی است که می‌بایست مورد توجه قرار گیرد. متاسفانه توسعه نامناسب و بی‌رویه بناهای تجاری در اطراف حرم و دیگر نقاط شهر در کنار توسعه اماکن تفریحی ـ گردشگری با هدف افزایش حضور زائران و مسافران در شهر و جذب پول و ارز، به کمرنگ شدن هویت فرهنگی مشهد منتج شده است و در صورت ادامه این روند ممکن است روزی شاهد این باشیم هدف بیشتر مسافرانی که به مشهد سفر می‌کنند برای بازدید از اماکن دیدنی و گردشگری به این شهر باشد و نه زیارت اماکن مذهبی و معنوی این شهر!

برای همین عدم کنترل، مدیریت و نظارت بر توسعه مشهد می‌تواند به تخریب بناهای تاریخی و مذهبی و تغییر چهره فرهنگی شهر منجر شود و به همین دلیل لازم است که هرگونه برنامه‌ریزی و توسعه شهری در مشهد با دقت و با رعایت اصول و ملاحظات فرهنگی انجام شود. حفظ معماری اصیل اسلامی-ایرانی و توجه به هماهنگی معماری این بناها با فضای معنوی حرم امام رضا(ع) از جمله اقداماتی است که می‌بایست از سوی مسئولان شهری و کشوری در دستور کار قرار گیرد.

4) از سوی دیگر تاکید بر کارکرد اماکن مذهبی شهر به تقویت هویت فرهنگی مشهد کمک می‌کند. امروز از مساجد آسیای میانه _شهرهایی همچون سمرقند، بخارا و تاشکند_ چیزی جز یک بنای زیبا و محسورکننده مورد توجه گردشگران باقی نمانده است. متاسفانه در کشور خودمان نیز کارکرد اصلی مساجدی نظیر شیخ لطف‌الله اصفهان، مسجد نصیرالملک شیراز در حال کمرنگ شدن است و امروز شاهد ساختارشکنی و دهان‌کجی به ارزش‌های دینی و در خور این مکان‌های مقدس توسط برخی گردشگران هستیم.

در مشهد مساجد و بقاع متبرکه قدیمی متعددی وجود دارد که می‌تواند یک قطب مذهبی در شهر محسوب شود. برای نمونه مسجد گوهرشاد، مسجد بالاسر، مسجد دو درب، مدرسه پریزاد، مسجد ملاهاشم، مسجد 72 تن، گنبد خشتی، گنبد سبز و ... از جمله مکان‌های مذهبی مشهد هستند که می‌توانند کارکردی مذهبی در طول کارکرد حرم مطهر برای مشهد داشته باشند. هرچند هم‌اکنون برخی از این مکان‌های نام‌برده این کارکرد را دارند با وجود این مشاهدات و بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد این کارکرد در مقایسه با مراکز تفریحی و گردشگری مشهد بسیار کمرنگ و ناشناخته است.

 5) راهکار دیگر حمایت از فعالیت‌های فرهنگی و هنری مرتبط با مذهب تشیع و زیارت است. مشهد به عنوان یک مرکز مذهبی و فرهنگی، ظرفیت‌های بالایی در حوزه‌های مختلف هنری دارد که می‌تواند در تقویت هویت فرهنگی شهر مؤثر باشد. از این رو حمایت از هنرمندان و آثار هنری که در راستای ترویج فرهنگ تشیع و زیارت فعالیت می‌کنند، واجب است و می‌تواند شامل برگزاری تولید فیلم‌سینمایی، سریال، تیزر، نمایشگاه‌، جشنواره‌، پویش، تئاتر و برنامه‌های هنری در راستای تبیین و ترویج ارزش‌های مذهبی و فرهنگی در مشهد مقدس باشد.

6) در نهایت تعامل سازنده بین مسئولان، مردم و نهادهای دینی و فرهنگی در جهت صیانت از هویت زیارتی مشهد می‌تواند به تدوین و اجرای سیاست‌های فرهنگی مناسب و هماهنگ ختم شود و در نهایت به تقویت هویت مذهبی و فرهنگی شهر کمک کند. این تعامل از طریق آموزش و آگاهی‌بخشی به مردم و زائران از طریق رسانه‌های جمعی، تبلیغات محیطی، گفت‌وگوی چهره به چهره و ... امکان‌‎پذیر است. افراد در صورتی که از نقش یک فرهنگ در جامعه و تمدن آگاهی یابند و از تهدیدها و خطرات پیشِ روی این فرهنگ مطلع شوند، نسبت به محافظت از آن فرهنگ احساس مسئولیت می‌کنند.

صیانت از هویت زیارتی مشهد، تنها به معنای محافظت از یک شهر مذهبی در برابر هجمه‌های فرهنگی و آسیب‌های اجتماعی نیست، بلکه به معنای پاسداری از میراث فرهنگی و معنوی تشیع و تضمین استمرار آن برای نسل‌های آینده است. این وظیفه‌ای است که بر عهده همه ما قرار دارد و نیازمند تلاش و همت همگانی است.

*مهدی هواسی