نوآوری‌های تفسیری آیت‌الله مصباح یزدی/ پیوند تفسیر موضوعی با علوم اسلامی و انسانی

به گزارش پایگاه خبری 598، حجت الاسلام والمسلمین حمید آریان در نشست «مفسران برجسته حوزه علمیه قم؛ علامه مصباح یزدی و تفسیر نظام‌مند موضوعی قرآن» که به همت دبیرخانه یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم و با همکاری معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برگزار شد، عنوان کرد: مرحوم آیت الله مصباح یزدی از عالمان برجسته پرورش یافته حوزه علمیه قم در سده اخیر است که در عرصه های مختلف علوم اسلامی و انسانی از جمله دانش تفسیر صاحب نظر، اندیشه و آثار برجسته علمی است.

عضو هیئت علمی موسسه آمورشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ادامه داد: علامه طباطبایی(ره) کسی است که در سده اخیر نهضت تفسیر را در ایران و حوزه های علمیه ایران از جمله حوزه علمیه قم راه انداخت. ایشان در اواسط دهه بیست از تبریز به قم آمدند و بعد از بررسی متوجه شدند که به مباحث اخلاقی، عقلی فلسفی، معرفت فلسفی و تفسیر کمتر توجه می‌شود به همین شروع به تدریس این مباحث کردند سپس شاگردان ایشان این مباحث را رونق دادند.

استاد حوزه بیان کرد: مرحوم آیت الله مصباح یزدی در دهه ۳۰ در درس تفسیر علامه طباطبایی شرکت کرد و در سایه شاگردی علامه و تلاش ها و کوشش های علمی خود به تخصص در تفسیر رسید و در اوایل دهه ۴۰ تدریس تفسیر قرآن در مدرسه حقانی تحت مدیریت شهید آیت الله بهشتی و شهید آیت الله قدوسی را آغاز کرد.

وی اظهار کرد: با توجه به اینکه ارائه تفسیر ترتیبی‌ زمان زیادی لازم دارد ایشان تفسیر را به صورت موضوعی تدریس می کرد در این روش موضوعات و مسائل به صورت منظومه های فکری و مرتبط با هم و به صورت منسجم ارائه می‌شد به این ترتیب دو نقیصه در تفسیر ترتیبی یعنی طولانی بودن زمان و پراکندگی مطالب و موضوعات وجود نداشت.

علامه طباطبایی مبتکر تفسیر نظام مند موضوعی است

حجت الاسلام والمسلمین آریان اضافه کرد: طراحی مدل مبتکرانه تفسیر نظام‌مند موضوعی مهم‌ترین ویژگی علامه مصباح یزدی در دانش تفسیر قرآن است. این تفسیر متناظر با نظامات اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی اسلام و در پیوند با علوم اسلامی و انسانی و چالش ها و شبهات روز است.

عضو هیئت علمی موسسه آمورشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان اینکه این تفسیر دارای نظام موضوعی خاصی است که قبلا ارائه نشده بود، گفت: آیت الله مصباح یزدی در این روش تفسیر موضوعی قرآن را از نظام اعتقادی موجود در قرآن شروع می‌کند و سپس به نظام اخلاقی و بعد به نظامات اجتماعی موجود در قرآن می‌رسند.

نظام اعتقادی

استاد حوزه اظهار کرد: ایشان سایر روش های تفسیری را در ابتدا نقد و بررسی کرده و نقایص آنان را مطرح می‌کند و در ادامه بر اساس اینکه محور همه مباحث قرآن خدای متعال است از بحث خداشناسی (توحید) تفسیر موضوعات قرآنی را شروع می‌کند.

خداشناسی

وی با اشاره به اینکه خدا (صفات، فعل و ذات خدا)، انسان و جهان سه موضوع اساسی و برجسته در قرآن است، افزود: علامه مصباح یزدی در توحید سه بحث توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید فعلی را در آیات بیان می‌کند.

جهان هستی و انسان شناسی

حجت الاسلام والمسلمین آریان اضافه کرد: در توحید فعلی مسأله فاعلیت الهی و فعل الهی را ارائه می کند تا به جهان هستی، نظام آفرینش و موجودات به عنوان فعل خدا و آفریده های خدا می رسد. در بحث آفریده ها به انسان که مهم ترین مخلوق الهی است می‌پردازد و وارد مباحث معارف قرآن در مورد انسان (غایت، ویژگی‌ها، معاد و ... انسان) می‌شود.

عضو هیئت علمی موسسه آمورشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: در این روش نظام‌مند بعد از بیان ویژگی‌های انسان، گزینه اصلی مربوط به انسان یعنی تدبیر امر انسان توسط خدای متعال در شئون مختلف را مطرح می‌کند و در آن‌جا بحث راه صحیح زندگی، رفتار، افکار صحیح و کسانی که باید راه صحیح را به انسان ارائه کنند بیان می‌کند.

راه شناسی

وی با بیان اینکه در مرحله دو مسأله راه شناسی و راهنما شناسی مطرح می‌شود، تصریح کرد: در اینجا مطرح می‌شود که برای تدبیر امر حیات فردی و اجتماعی انسان، راه باید توسط راهنمایان خدای متعال در قالب آموزه ها در اختیار انسان گذاشته شود و سپس دستوراتی که خدای متعال برای حیات انسان ارائه کرده است، بیان می‌شود و بعد به قرآن به عنوان کتاب آسمانی و وحیانی که توسط خدای متعال نازل شده و تنها کتابی است از هرگونه تحریف و تغییری مصون بودن است می‌رسد.

استاد حوزه افزود: در مورد قرآن دو مبحث قرآن شناسی (بررسی قرآن چیست، چه ویژگی‌هایی دارد و... از نظر آیات قرآن) و پیام های قرآن برای تدبیر زندگی فردی و اجتماعی بشر را مطرح می‌شود.

حجت الاسلام والمسلمین آریان یادآور شد: از خداشناسی تا قرآن شناسی مربوط به مباحث نظام اعتقادی اسلام بر اساس قرآن است که این شش موضوع مطرح می‌شود.

نظام اخلاقی

وی با بیان اینکه علامه مصباح یزدی بعد از نظام اعتقادی نظام اخلاقی را شروع می‌کند، عنوان کرد: در نظام اخلاقی اسلام به فلسفه اخلاق و مسائل اخلاقی می پردازد. مسائل اخلاقی در چهار حوزه اخلاق الهی (مسائل اخلاقی در پیوند بین انسان خدا)، اخلاق فردی (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با خودش)، اخلاق اجتماعی (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با دیگران و جامعه) و اخلاق محیط زیست (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با طبیعت) مطرح می‌شود.

نظام اجتماعی

عضو هیئت علمی موسسه آمورشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: آیت الله مصابح یزدی در بخش نظامات اجتماعی بحثی را در مورد جامعه و تاریخ در قرآن بیان می کند که شامل فلسفه جامعه و تاریخ در قرآن، مباحث اجتماعی در قرآن و مباحث جامعه شناختی در قرآن است.

حجت الاسلام والمسلمین آریان اظهار کرد: بعد از بیان جامعه و تاریخ، مباحث حقوق در قرآن (فلسفه حقوق و مسائل حقوقی)، سیاست در قرآن (نظام سیاسی اسلام)، اقتصاد در قرآن و مدیریت در قرآن را مطرح می‌کند.

وی عنوان کرد: کسانی که در زمینه تفسیر تخصص دارند از لحاظ سطح اندیشه‌ای به قرآن پژوه، مفسر و نظریه پرداز تقسیم می‌شوند که علامه مصباح یزدی در تفسیر اندیشه ورز و نظریه پرداز است و رهبر معظم انقلاب بیان کردند آیت الله مصباح صاحب اندیشه است و می تواند تولید فکر کند.

حجت الاسلام و المسلمین آریان ادامه داد: آیت الله مصباح از اولین کسانی بود که به صورت جدی به توسعه تفسیر از تفسیر ترتیبی به تفسیر موضوعی اهتمام ورزید و تا انتها رفت. همه نظامات اجتماعی که ایشان در رابطه با آن بحث می کند مبتنی بر نظام الهیاتی است که که قبلا به صورت عقلی در رابطه با آنان بحث کرده است.

آثار

وی با اشاره به اینکه آیت الله مصباح یزدی در زمینه تفسیر ترتیبی و تفسیر موضوعی آثار متعددی را دارند، اضافه کرد: تفسیر کامل سوره حمد و توحید در کتاب به سوی تو، تفسیر سوره بقره از ابتدا تا آیه ۲۱۵، تفسیر آیات ابتدایی سوره مومنون و آیات پایانی سوره فرقان در کتاب رستگاران، تفسیر آیه ۶ سوره انشقاق در کتاب لقا الهی و تفسیر برحی از سوره های کوتاه در مدرسه حقانی از جمله آثار تفسیر ترتیبی ایشان است.

استاد حوزه افزود: آیات مربوط به خدا شناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، راه شناسی، راهنما شناسی، قرآن شناسی، اخلاق در قرآن (اخلاق الهی، فردی، اجتماعی و محیط زیست) جامعه و تاریخ در قرآن، حقوق در قرآن، سیاست در قرآن، اقتصاد در قرآن، مدیریت در قرآن، مباحث فردی (برنامه عبادی اسلام و احکام فردی) از آثار تفسیر موضوعی آیت الله مصباح است.

عضو هیئت علمی موسسه آمورشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: این آثار را می توان به سه دسته آثار مرتبط با موضوعات الهیاتی بنیادی (کتب راه و راهنما شناسی، قرآن شناسی، خود شناسی، خلقت انسان از نظر قرآن و پرتویی از امامت و ولایت در قرآن)، آثارمرتبط با مبادی نظامات اخلاقی و اجتماعی (کتب اخلاق در قرآن، بخشی از کتاب جامعه و تاریخ در قرآن و بخشی از کتاب حقوق و سیاست در قرآن)، آثار مرتبط نظامات اجتماعی و اخلاقی (کتب اخلاق در قرآن، جامعه و تاریخ در قرآن، حقوق و سیاست در قرآن، اقتصاد در قرآن) تقسیم کرد.