آداب حضور کودکان در هیأت

پایگاه خبری 598: طراحی اولیه و اصلیِ هیأت‌های مذهبی برای بزرگسالان بوده و هست. حضور کودکان در هیأت‌های مذهبی، اگرچه لازم و ضروری است؛ لکن آدابی دارد. اگر حضور کودکان در هیأت بدونِ تمهید مقدمات و لوازم صورت پذیرد، بجای انتقال معارف و محبت اهل‌بیت علیهم‌السلام و برجای گذاشتنِ خاطرات خوب و شیرین، برای کودکان تجربه‌ای تلخ و تاریک برجای خواهد گذاشت. متنِ پیشِ رو مجموعه نکاتی است که در ده سال گذشته بر اثر مطالعات تربیتی، و تجربه و مشاهده در هیأت‌های متنوع و متعدد آموخته‌ام.

افزایش ظرفیت کودکان برای ماندگاری بیشتر در هیأت

کودکِ یکجانشین، سالم نیست! ذاتِ کودک، حرکت و تلاش است. باید تمهیداتی بیندیشیم تا ماندگاریِ کودک در هیأت بیشینه شود؛ مثلاً:

• «اسباب‌بازی‌های ساده» مانند برگه‌های رنگ‌آمیزی، کاردستی‌های ساده و... مدتی کودک را به‌خود مشغول می‌کند. اما گاهی آرزو می‌کنیم کاش اسباب‌بازی را نبرده بودیم: مثلاً اسباب‌بازی‌های خاصی که موجب حسرت بقیه کوکان می‌شود؛ یا اگر کودک دیگری آن را از دست فرزند ما بگیرد، موجب خدشه به حس مالکیت کودکمان می‌شود؛ یا... را به هیچ وجه به هیأت نبریم.
• در انتخاب اسباب‌بازی به ملاک‌های مهم دیگر هم دقت کنیم: اسبابِ ایجاد صدا و مزاحمت (مانندِ ماشین‌ها یا تفنگ‌هایی که در هنگام بازی، صدا پخش می‌کنند.) برای سایر عزاداران نباشد. حمل و نقلشان راحت باشد. امکان مشارکت سایر کودکان و یافتنِ رفیقِ هیأتی را فراهم کند. و...
• همراهیِ اقوام یا دوستانی که با فرزند ما ارتباط خوبی دارند، هم بار نگهداریِ کودک را بر دوش چند نفر تقسیم می‌کند، هم خاطره خوشی از هیأت برای فرزند باقی می‌گذارد.
• پدران نباید از بار نگهداری کودکان در هیأت شانه خالی کنند. پدران هم باید با افزایش توانمندی‌ها، صبر و حوصله‌شان، در این امر مهم مشارکت کنند تا مادران هم از معارف اهل‌بیت ع بهره ببرند.
• خوابیدن کودک در ساعاتِ پیش از مراسم، موجب همراهی بیشتر و بهانه‌گیری کمتر ایشان خواهد شد. اگر انرژیِ فرزند ما کاملا تخلیه شده باشد و استراحت نکرده باشد، عملاً توان همراهی و حضور در هیأت ندارد: بهتر است از حضور در هیأت اجتناب کنیم یا یک نفر از والدین در مراسم حضور پیدا کند و دیگری در منزل در کنار کودک بماند.
• والدین نیز باید پیش از هیأت، استراحت کرده باشند تا انرژی و توان همراهی و مدیریت یک کودک بانشاط را در هیأت داشته باشند.

حضور با آمادگی قبلی

گاهی والدین فراموش می‌کنند که حضور کودک در هیأت با حضور کودک در خانه مادربزرگش متفاوت است. برای حضور موفق و مؤثر کودک در هیأت، باید همانند یکِ مسافرتِ کوتاه، تمهیداتی اندیشید و مقدماتی را فراهم کرد. مثلاً:

• قبل از خروج از منزل، کودکان در آرامش به سرویس بهداشتی بروند. به‌نحوی نباشد که کودک اضطراب داشته باشد که «ای وای الان مامان و بابا می‌روند و من جا می‌مانم» وگرنه با مثانه پر از سرویس خارج خواهد شد.
• همراه داشتنِ شلوار و لباس اضافه امری مهم است.
• یک بطری آب و مقداری خوراکی برای هر کودک به همراه داشته باشیم.
• پتو یا ملحفه نازک هم برای رواندازِ کودکانِ به‌خواب رفته کاربرد دارد، هم برای زیراندازِ هنگام خوردن و آشامیدن، هم...

تغذیه

بسیار مشاهده کردم که کودکان را با گرسنگی از خانه به هیأت می‌آورند. بارها تجربه کردم که کودکانِ حاضر در هیأت، مشتاقِ حتی یک تکه نان هستند: روشن است که این کودک از ساعت‌ها پیش چیزی نخورده است. دریافتی و تأثّر کودکِ گرسنه از هیأت کاملاً منفی و ناخوشایند است. هنگامی که جسم کودک درگیرِ نیازهای اولیه‌اش است، امکان تعالی و به پرواز در آمدنِ روح ندارد. این اختلال، معمولاً با بهانه‌گیری بروز و ظهور می‌یابد.

• در منزل و پیش از حرکت به سمت هیأت، حتی با یک عدد تخم‌مرغ یا لقمه کوچک نان و پنیر، ضعفِ دلِ کودکان را بگیریم.
• همراه‌داشتنِ خوراکی در هیأت (به‌خصوص هیأت‌های طولانی و حتماً در زمان‌هایی که به‌واسطه حضور در هیأت نظم ساعت تغذیه کودکان تغییر می‌کند) امری پسندیده است. فقط باید دقت کنیم: اولاً خوراکی بودار نباشد که سایر کودکان (و حتی بزرگترها) دلشان بخواهد. ثانیاً خاص نباشد که تهیه‌اش برای همگان ممکن نباشد. ثالثاً موجب کثیفی حسینیه و مسجد نشود.
• اگر در توانمان است، کمی بیش از نیاز فرزندانمان خوراکی ببریم؛ تا امکانِ هدیه و تعارف به سایر عزاداران فراهم باشد. اگر دوست داریم فرزندمان سخاوتمند شود، مقداری خوراکی به او بدهیم تا بین کودکان حاضر در هیأت پخش و هدیه کند.
• کثیف رها کردن محل، تأثیر ضد تربیتی غیر مستقیم دارد. همراه‌داشتنِ زیرانداز یا نپتون دستی (به‌خصوص اگر کودکان متعددی همراه داریم.) و مشارکت‌گرفتن از کودکان در نظافت، می‌تواند اثر خوبی داشته باشد. چه نیکو است در هنگامی که فرزندمان در حال نظافت هیأت است، به امام حسین ع بگوییم: «فرزندم را از همین سن، خادم محفلت کرده‌ام، دستش را بگیرید که تا آخر عمر از شما جدا نشود.»
• نیازی به تذکر نیست که والدینِ گرسنه، هم مثل کودکانِ گرسنه، کم‌طاقت خواهند شد. خودمان نیز می‌بایست در منزل مقداری سدّ جوع کرده باشیم تا توان همراهی کودکان و بهره‌بردن از هیأت را داشته باشیم.

انتخاب هیأت و مکان مناسب

الحمدلله در غالب شهرها، هیأت‌های متنوعی برگزار می‌شود که به ما فرصت انتخاب را ارزانی می‌دارد. با خود بیندیشیم «بهترین هیأت برای حضور کودک کدام هیأت است؟» و «در کجای هیأت بنشینیم تا کودکمان همراهیِ بیشتری داشته باشد؟» در پاسخ به این سؤالات چند شاخصه و نکته مهم است:

• الگوی «هیأت کودک» و «حسینیه کودک» الگوی بسیار مناسبی است که در شهرهای مختلفی تجربه شده و به‌خوبی جواب داده است. مثلاً «هیأت شباب‌الحسن یزد» هیأتی مستقل (و نه در حاشیه هیأتِ بزرگسالان) است که مخاطب اصلی‌ش را کودک و نوجوان قرارداده است. در این هیأت از قرائت قرآن و سخنرانی تا مداحی و روایتگری و... متناسب با اقتضائاتِ سن مخاطب اصلی (کودک و نوجوان) انجام می‌شود.
• هیأتی را انتخاب کنیم که پذیرای کودکان باشند و بچه‌ها (و والدین) کمترین تذکر را دریافت کنند. متأسفانه گاهی افراد سالخورده به‌واسطه آستانه پایین تحمل، به مادران جوان تندی می‌کنند که موجب شود کل خانواده از حضور در چنین مکان‌هایی امتناع ورزند. هنوز بعد از گذشت هشت سال، اثر و زهرِ کلام پیرزنی که در یک مسجد، به واسطه بازی کودکم به کل خانواده طعنه و تهمت زد، از وجودم خارج نشده است.
• هیأتی را انتخاب کنیم که از منظر زمانبندی با حوصله کودکان ما سازگاری داشته باشد. یعنی هم خیلی طولانی نباشد، هم ساعت و نظم خواب با اختلال جدی مواجه نشود.
• هیأتی را برای حضور انتخاب کنیم که مقتل‌خوانی یا روضه‌های باز نداشته باشد.
• در مکانی در هیأت بنشینیم که شلوغ و پررفت و آمد نباشد و چه بهتر که کودکان امکان بازی و تحرّک داشته باشند. (به‌خصوص وقتی صدای مراسم در اطرافِ هیأت هم پخش می‌شود)
• در هیأت نزدیک بلندگو یا جایی که صدا زیاد است، ننشینیم زیرا آستانه تحمل بچه‌ها زود تمام می‌شود.
• هیأتی را انتخاب کنیم که سرویس بهداشتی داشته باشد و سرویس از محل مراسم و نشستنِ ما، فاصله زیاد نداشته باشد. در هنگام نیاز، امکان دسترسی سریع فراهم باشد.

مهد هیأت

این روزها پیرامون مهد هیأت (محل نگهدای کودکان در حاشیه هیأت بزرگسالان) و کیفیتش بحث‌های فراوانی صورت گرفته و بستر برای گفتگوی علمی و منطقی، و دقت در ابعادِ مختلفِ این پدیده فراهم شده است. این متن بنای بحث مبنایی ندارد. جمع‌بندی حقیر این است که:

• سعی کنیم کودکان درون محیط، جو و فضای هیأت باشند تا ان شاء الله «هیأتی» شوند.
• این‌گونه نباشد که با سپردن کودکان به مهد هیأت، فقط فضا را برای حضور خودمان راحت‌تر کنیم و هیچ کاری در جهت هیأتی‌شدن فرزندمان نکرده باشیم. فراموش نکنیم ما باید برای هیأتی‌شدنِ کودکانمان تلاش کنیم و زحمت بکشیم. کودک بدون کوشش و تمرکز والدین، نه قرآنی می‌شود، نه اهل‌بیتی، نه هنرمند، نه ورزشکار.
• نگارش نسخه یکسان برای همه کودکان و همه هیأت‌ها صحیح نیست. نمی‌توان برای همه کودکان و همه هیأت‌ها نسخه پیچید که «مهد بأیّ نحوکان حرام است» یا «مهد اوجب واجبات است.» هم شخصیت و ویژگی‌های فردیِ کودک در پاسخ به این مسأله بسیار مؤثّر است؛ هم سینِ هیأت، اعضا و مخاطبانِ قدیمی و جدیدِ هیأت، کیفیت سخنرانی و مداحی، کیفیتِ صحن اصلی هیأت و... در انتخاب مهد مؤثر است؛ هم کیفیتِ مهد، از مربیان و فضاسازی تا سین و محتوای مهد شاخصه‌های غیرقابل کتمانی هستند.
• خلاصه جمع‌بندی حقیر این است: اگر مهد، محتوای مرتبط با حبّ اهل‌بیت علیهم‌السلام را با روش‌ها، ابزارها و قالب‌های متناسب با سن کودکمان ارائه می‌کند، خوب است کودکمان در بخش کوچکی از زمانِ برگزاریِ هیأت، در کنار سایر کودکان در مهد باشد. حضور کودک در مهد از ابتدا تا انتهای هیأت مخالفِ اصول تربیتی و «هیأتی‌شدنِ کودکان» است.

انتقال نسلی فلسفه عزا و بکاء

به تعبیر رهبر انقلاب «در این آشفته‌بازار صداهای مختلفِ فضای مجازی و تکثّر رسانه‌ای که وجود دارد، در این صداهای گوناگون، یک صدا در انزوا قرار گرفته و آن، صدای انتقال معارفِ نسلی و خانوادگی است. پدرها، مادرها خیلی چیزها را به بچّه‌هایشان یاد میدادند؛ خیلی از این مردم ما، یعنی شاید بشود گفت اکثر [آنها]، معلومات دینی‌شان، دانسته‌های دینی‌شان، از زبان و رفتار پدر و مادر به اینها منتقل شده بود؛ این صدا امروز ضعیف شده» (۱۴۰۲/۰۴/۲۱)

• حضور در هیأت لازم است ولی کافی نیست. نقش اساسی روضه خانگی و خانوادگی، هم‌چنین گفتگوهای دونفره با کودکان پیرامون اهل‌بیت و هیأت را نباید فراموش کرد. با برگزاری روضه خانوادگی در منزل خودمان، هم برکت و نور اهل‌بیت را در خانه‌هایمان ساری و جاری کرده‌ایم، هم کودک شاهد این‌همانی خانه و هیأت و این‌همانی ظاهر و باطن والدین خواهد بود، هم یک هیأتِ شخصی‌سازی‌شده و مناسب با کودکان برگزار کرده‌ایم، هم در فرآیند آماده‌سازی و برگزاری روضه خانگی بستر انتقال معارف نسلی را فراهم کرده‌ایم.
• لازم است گاهی از زاویه‌نگاهِ کودک به رفتار خودمان و سایر عزاداران در هیأت بنگریم و سعی کنیم به شبهات و سؤالات احتمالیِ او پاسخ دهیم. فکر نکنیم که «حالا بچه است و نمی‌فهمد.» مثلا نیاز است علت گریه‌مان را سربسته و اجمالی، توضیح دهیم. هم‌چنین سعی کنیم در جلو کودکان از گریه‌های خیلی شدید و ناراحت‌کننده بپرهیزیم.
• گاهی سکوت در برابر سؤالاتِ ذهنی کودک، موجب شکل‌گرفتنِ این تلقی در کودک می‌شود که «هیأت جای خوبی نیست! چون اشکِ پدر و مادر من رو درمیارن!» کودک منطقی ندارد که به کمک آن بتواند، پاسخگوی این سؤالات باشد. درنهایت ممکن از هیأت و حتی بالتبع از اهل‌بیت جانم‌به‌فدایشان بیزار شود.
• پاسخ عملیِ دیگر به این سؤال، حضور در هیأت در اعیاد و جشن‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام هست تا کودکان همان افراد و همان فضا و همان اذکار را غرق در نشاط و شادی هم درک و مشاهده کنند. و خودشان هم به شادی برای اهل‌بیت بپردازند. با بزرگداشت اعیاد و ولادات بکوشیم حب اهل‌بیت در دل کودکان ریشه بدواند.

این متن را با یک شعر از قاسم صرافان به پایان می‌برم:

گریه بود اولین صدا، آری! // روز اول که چشم وا کردیم

کشتۀ اشک! ما هم اسم تو را // با همان اشک‌ها صدا کردیم

فاطمه حاجی‌طاهری‌ها

مادر سه فرزند

دانشجوی ارشد روان‌شناسی اسلامی (مثبت‌گرا)

طلبه سطح سه تعلیم و تربیت اسلامی