دیپلماسی فردی برای منافع ملی

پایگاه 598: بدون تردید گفت‌وگوی سیاستمداران در عالی‌ترین سطح یکی از تأثیرگذارترین وجوه دیپلماسی است و از این منظر رئیس دولت سیزدهم در ماه‌های اخیر این وجه از دیپلماسی را در بالاترین سطح ممکن به منصه ظهور گذاشته است. 

چنانکه اگر قرار بود در مسیر صعب‌العبور مبارزه با پاندمی کرونا و فرصت‌های رخ داده در مسیر تقویت همکاری‌های منطقه‌ای تعللی از آن دست که پیش از آن تجربه می‌شد، رخ بدهد، شاید نتیجه امری دور و خارج از دسترس می‌نمود و ایران همچنان در حال دست و پنجه و نرم کردن با خسارت‌های ویرانگر «کووید ۱۹» و رایزنی‌های بی‌حاصل در سمت اشتباه سیاست خارجی بود.

آنچه طی ماه‌های اخیر و در فاصله کمتر از شش ماه از زمان روی کار آمدن دولت سید ابراهیم رئیسی در عرصه دیپلماسی عمومی رخ داده است، پیگیری یک رفتار هدفمند و با پشتوانه فکری و با هدف تأثیرگذاری رویدادهایی بوده است که پیشتر دولت در عرصه‌های مربوط به آنها اعلام برنامه کرده است. فعال شدن دیپلماسی عمومی و فردی رئیس جمهور که تاکنون اگر نگوییم رئیسی یک‌تنه آن را به پیش برده است، باید بگوییم بیشترین بار آن را به دوش گرفته است؛ حاصل اعتقاد داشتن به گفت‌وگو و تأثیرگذاری آن است.

چه آنکه کلمات، اعلام مواضع و پاسخ گفتن به ابهام‌ها می‌توانند همچون تأثیر خود بر افکار عمومی بر فضای گفتمانی حاکم تأثیر بگذارند و به طور غیر مستقیم تصمیمات نخبگان سیاسی را هدف قرار دهد. از این‌رو دیپلماسی فردی رئیس‌جمهور ایران ذیل کلید واژه «تعامل سازنده و گسترده» در فراسوی مرزها طی ماه‌های گذشته یکی از فعال‌ترین ادوار خود را پشت سر گذاشته است.

دیپلماسی واکسن

آبی شدن نقشه کرونایی کشور تنها چند ماه بعد از آنکه دولت جدید، درست در هنگامه قربانی شدن روزانه قریب به هزار نفر از شهروندان مبتلا به کرونا قدرت را در دست گرفت، از نخستین و مهم‌ترین نتایج سازنده ابتکارات فردی رئیس‌جمهور بود که بدون اتلاف وقت کوشید همکاری کشورهای دوست را جهت واردات واکسن ضد کرونا در کوتاه مدت به بالاترین سطح ممکن برساند. رئیسی در نخستین جلسه ستاد هماهنگی اقتصادی دولت، پس از بحث و بررسی آخرین وضعیت تأمین منابع ارزی واردات واکسن کرونا، دستور داد همه اقدامات و تمهیدات لازم برای تسریع در تأمین منابع لازم برای واردات واکسن به میزان مورد نیاز با اولویت به کار گرفته شود. او خود، نخست برای تحقق این هدف آستین بالا زد.

گفت‌وگوهای متوالی‌اش با مقام‌های عالیرتبه چین، روسیه، ژاپن و بسیاری دیگر از کشورهایی که آمادگی خود را برای همکاری با ایران در مواجهه تمام عیار با بیماری کرونا اعلام کرده بودند، مجموعه‌ای از تلاش‌هایی بود که بر درستی گزاره ثمربخشی ابتکار عمل فردی رئیسی مهر تأیید می‌گذارد.

ورود جدی رئیس جمهور به عرصه تقابل با بیماری مرگبار کرونا و پیگیری شخصی او از یک سو سبب شد مقام‌های عالیرتبه دیگر کشورها مسیر کمک به ایران را در مقابله با کرونا تسهیل کنند و در داخل هم در کمترین زمان ممکن، هماهنگی بین بخش‌های فعال و مؤثر در سیاست خارجی و تمرکز در تصمیم‌گیری برای رفع بحران موجود حاصل شود. این چنین بود که رضا زبیب، دستیار وزیر امور خارجه که در صفحه شخصی توئیتری خود، به طور مرتب از تأمین و ورود واکسن، از مسیرهای متعدد گزارش می‌داد، در گزارش اخیر خود درباره واردات محموله‌های واکسن این‌طور نوشت: «خدا را شاکرم که نه تنها قول «۱۲ میلیون دوز» محقق شد، بلکه واردات با بسته‌های فوق برنامه به ۱۷ (و شاید ۲۰) میلیون دوز می‌رسد. چشم‌انداز واردات عالی است.»

اینها در کنار واردات مجزای چندین میلیون دوز از سبدهای کواکس آسترازنکا بود که در کوتاه مدت از کشورهای دیگر چه به‌صورت خریداری و چه به صورتی اهدایی وارد ایران شد.

از این‌رو در نتیجه تلاش شخصی رئیس جمهور که بلافاصله بعد از آغاز کار با فعال کردن ظرفیت‌های مغفول در عرصه دیپلماسی به جریان افتاد، زمینه برای ورود انواع واکسن‌های مورد تأیید سازمان بهداشت جهانی فراهم شد و دولت با موفقیت در وارد کردن میلیون‌ها دوز واکسن در کوتاه زمان، ویروس مرگبار کرونا را مغلوبه کرد.

نشان دادن اراده

تأکید رئیسی در نخستین نشست خبری خود پس از انتخابش به‌عنوان رئیس دولت سیزدهم، بر این گزاره مهم  ادامه دارد که «برجام تمام هدف او در سیاست خارجی نیست و دنیا باید بداند که سیاست خارجی دولت از برجام شروع نمی‌شود، به برجام هم محدود نخواهد شد» گویای نگاه همه جانبه دولت جدید به تعمیق مناسبات خارجی ایران از جمله روابط منطقه‌ای و آسیایی کشور بود.

در پیگیری چنین نگاهی عضویت در سازمان همکاری منطقه‌ای «شانگهای» به‌عنوان دستاورد نخستین حضور رئیس دولت سیزدهم در یک نشست بین‌المللی رقم خورد. نتیجه‌ای که بیش از هر چیز حاصل ویژگی‌های شخصیتی رئیسی در مراودات دوجانبه‌اش با همتایان خود در اجلاس شانگهای و نشان دادن اراده‌اش بر گسترش همکاری ایران با کشورهای آسیایی بود.

پیشتر آخرین تلاش‌های ایران برای ارتقای سطح همکاری خود به عضویت دائم در سازمان همکاری «شانگهای» در سال ۲۰۱۷ به شکست انجامیده بود اما رئیسی با حضوری برنامه‌ریزی شده در نشست جدید این سازمان همکاری مهم حضور یافت و درخلال تبادلات دوجانبه و چندجانبه‌اش در این نشست کوشید با پررنگ کردن مزیت‌های نسبی ایران در حوزه انرژی و تبادلات تجاری میان شرق و غرب، راه را برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای هموار کند و یک موفقیت دیپلماتیک در امتداد تحقق شعار تقویت نگاه به شرق برای کشور رقم بزند.

چه حضور ایران به‌عنوان عضو دائم در این سازمان زیر سایه اهداف تعریف شده این سازمان در عرصه‌های اقتصادی، تجاری، پولی و بانکی، انرژی و حمل‌ونقل می‌توانست شرایط بهتری را برای توسعه تبادلات بین‌المللی ایران و کاهش ابعاد بحران اقتصادی فعلی فراهم کند.

دستاورد بزرگ در حوزه انرژی

شاید یکی از درخشان‌ترین ثمرات دیپلماسی ویژه رئیسی در عرصه سیاست خارجی را باید در رویدادهای دیپلماتیکی جست‌وجو کرد که در حاشیه اجلاس سازمان همکاری‌ اقتصادی موسوم به «اکو» رخ داد. رئیسی در حاشیه این نشست موفق شد قرارداد سه جانبه سوآپ گازی را با حضور «الهام علی‌اف»، رئیس جمهور آذربایجان و وزرای نفت دو کشور به امضا برساند.

قراردادی که نخستین دستاورد بزرگ دیپلماتیک دولت سیزدهم در حوزه انرژی نام گرفت. به موجب این قرارداد مقرر شد که ایران در مرز ترکمنستان روزانه ۵ تا ۶ میلیون مترمکعب گاز صادراتی از این کشور را تحویل گرفته و ما به‌ازای آن را در مرز به جمهوری‌ آذربایجان تحویل دهد.

اما به ثمر رسیدن همکاری در عرصه تهاتر گازی فارغ از مزیت‌های حاصل از آن، بیش از آنکه عنصری تعیین‌کننده در وضعیت کنونی اقتصادی یا کمبود گاز کشور باشد، نشان از نقشی داشت که رئیس جمهور در پی بروز مجدد یکی از بحران‌های تاریخی در منطقه قفقاز از خود نشان داد. ایران در دولت گذشته با وجود ارسال نشانه‌های مثبتی همچون لغو یک طرفه روادید از سوی جمهوری آذربایجان پاسخی درخور و متقابل دریافت نکرده بود و تحرکات راهبردی امریکا و رژیم صهیونیستی در آذربایجان و ایجاد نگرانی‌های امنیتی نسبت به ایران در کنار بحث تحریم از جمله دلایل مسبب این مسأله بود.

علاوه‌بر این، به نظر می‌رسید با توجه به نزاع ارضی آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره باغ، دستگاه دیپلماسی ایران در آن زمان نتوانسته بود چنان که باید بر موضع بی‌طرف خود تأکید کند. حال آنکه شرایط در ماه‌های اخیر به نحوی تغییر کرد که در پی بروز مجدد بحران در قفقاز میان «ایروان» و «باکو» در سه ماه گذشته هر دو طرف به تماس‌های ایران و پیشنهادهای سازنده آن واکنشی مثبت نشان دادند.

این در حالی بود که سیر وقایع تنش برانگیز این حوزه برای تبدیل نشدن به یک بحران به مدیریت هوشمندانه‌ای از سوی ایران نیاز داشت که از سوی دولت سیزدهم پی گرفته شد. مناسبات دولت سیزدهم با جمهوری آذربایجان و ارمنستان پس از رفت آمدهای مقامات عالی اجرایی و وزرای خارجه دو کشور در دولت سیزدهم به تصمیم برای برقراری روابطی استراتژیک سیاسی - اقتصادی رسیده است که در تضمین تحقق خود از همراهی بازیگران بزرگ حوزه آسیا از جمله چین و روسیه نیز برخوردار است.

چنانکه روس‌ها در گذشته به‌دلیل عدم حضور در برنامه‌های مشترک ایران و کشورهای حوزه قفقاز و آسیای میانه نقش دست‌انداز را ایفا می‌کردند در دیپلماسی همه جانبه‌گرا، اعتمادساز و تنش‌زدای دولت سیزدهم به شریکی برای تحقق همکاری‌های منطقه‌ای تبدیل شده‌اند.

این دو کشور مهم حوزه قفقاز ذیل سیاست هوشمندانه دولت سیزدهم و ابتکار عمل خلاقانه رئیسی در حاشیه اجلاس «اکو» عملاً وارد عرصه همکاری‌های جدید اقتصادی شدند تا این واقعیت که دیپلماسی تا چه اندازه معجزه بن‌بست‌هاست، بیش از هر وقت دیگری هویدا شود.

گفت‌وگوی بی‌واسطه

وجه دیگر نقش آفرینی رئیسی در پیگیری دیپلماسی منحصر به فردش را می‌توان در گفت‌وگوهای مفصلی جست‌وجو کرد که او در آغاز مذاکرات حساس ایران و کشورهای ۱+۵ با هدف رفع تحریم‌های ظالمانه علیه ایران از سر گذراند. رئیس جمهور در گفت‌وگوهای مهم خود با «امانوئل مکرون»، رئیس جمهور فرانسه با مورد توجه قرار دادن منافع مشترک تهران و پاریس، کوشید همتای فرانسوی‌اش را متوجه این واقعیت کند که رویکرد جدید تهران تا چه اندازه معطوف برداشتن گام‌های عملی جهت تحقق منافع برجامی‌اش است.

با در نظر گرفتن چنین پیشینه‌ای و با توجه به واقعیت‌های حاکم بر روابط ایران و کشورهای منظومه غرب، فعال‌سازی دیپلماسی فردی در مقطع کنونی یکی از بهترین گزینه‌های پیش روی سیاست خارجی ایران است. این گفت‌وگوها که اتفاقاً بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های جهان داشت، به مفهوم گفت‌وگوی بی‌واسطه با دولت‌های غربی بود.

گفت‌وگوهایی که در آنها صریح‌ترین مواضع ایران از جمله واکنش احتمالی‌ به تبعات محقق نشدن منافع اقتصادی کشور در قالب برجام مطرح شد و اتفاقاً تأثیر ممکن خود را یافت. حمایت بی‌قید و شرط رئیس جمهور از دیپلماتهایش و تشریح رویکرد هوشمندانه برجامی ایران سبب شد که مذاکرات حساس وین در کوتاه مدت، چشم‌انداز روشنی جهت حل و فصل اختلافات برای رفع تحریم‌ها پیش روی خود ببیند.

فعال شدن دیپلماسی شخصی اگرچه منحصر به شخص رئیس جمهور باقی نمی‌ماند اما به کارگیری همه ابعاد آن، تمام ظرفیت‌های ممکن را در مسیر دیپلماسی متوازن و موفق ممکن می‌سازد. گسترش روابط دیپلماتیک مؤثر با اغلب کشورهای آسیایی و منطقه خاورمیانه و در عین حال حفظ کانال دیپلماسی با غرب نقطه عزیمتی است که رئیس دولت سیزدهم ذیل ابتکارعمل ویژه خود دنبال کرده که با قرار گرفتن در مسیر تدریجی و غایی خود، فرصت برداشتن گام‌های بلندتری را نیز در پیش رو به وجود می‌آورد.