خروج کشور از "ورشکستگی آبی" صرفاً با صرفه جویی ۱۰ درصدی آب در کشاورزی! + پیشنهاد ۱۰ روش جایگزین

به گزارش پایگاه 598، به نقل از تسنیم، استفاده از منابع آب تجدیدپذیر در همه نقاط جهان رایج است و این منابع خدادادی به منظور توسعه شهرنشینی, صنعت و کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند. سازمان جهانی غذا و کشاورزی(FAO) که یکی از ارگان‌های تحت نظر سازمان ملل متحد است, میزان استفاده از منابع آب تجدیدپذیر را بین 20 تا 40 درصد اعلام و  متذکر شده است که اگر استفاده از این منابع در این اندازه بماند, تعادل بین محیط زیست و توسعه حفظ خواهد شد.

استفاده بیش از 40 درصد از منابع آب تجدیدپذیر, کشورها را با کمبود فیزیکی آب مواجه می‌کند و اگر این مقدار مصرف به بیش از 75 درصد برسد، کشور با ورشکستگی آبی مواجه خواهد شد؛ آمارهای سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل نشان می‌دهد که در حال حاضر تنها 2 کشور مصر و ایران، حد مصرف منابع آب تجدیدپذیر را رد کرده‌اند؛ کشور مصر 46 درصد و ایران 85 درصد از منابع آبی تجدیدپذیر خود را مصرف می‌کنند که آمار ثبت شده برای کشور ما بیش از 2 برابر استاندارد جهانی است.

مجموع مصرف آبی کشور ما در سال، 96 میلیارد مترمکعب است که از این 96 میلیارد مترمکعب مصرف سالانه آب در کشور, 90 درصد (86.4 میلیارد متر مکعب) در کشاورزی استفاده می‌شود در حالی که این مقدار در کشورهای توسعه یافته 30 درصد است؛ کارشناسان معتقدند که علیرغم تمام مشکلاتی که در رابطه با مدیریت منابع آبی در ایران وجود دارد, اگر مقدار مصرف از 96 میلیارد مترمکعب به 72 میلیارد مترمکعب کاهش پیدا کند، بخش زیادی از مشکلات حل خواهد شد و کشور از شرایط ورشکستگی آبی خارج می‌شود.

کاهش مصرف از  96 میلیارد متر مکعب به 72 میلیارد متر مکعب تنها با صرفه‌جویی 10 درصدی در منابع آب کشاورزی امکان‌پذیر است که این امر نیازمند جایگزینی روش‌های سنتی کشاورزی با روش‌های جدید, اصلاح الگوی کشت و تبیین الگوی کشت جامع توسط وزارت جهاد و کشاورزی و مدیریت آب در اختیار گرفته توسط کشاورزان توسط سازمان‌های مسئول است.

 کشاورزی سنتی، سال‌هاست که در کشور ما رواج دارد و حتی در شرایط بحران آبی و خشکسالی نیز تغییری در روش‌های کشت کشاورزان ایرانی حاصل نشده است؛ به نظر می‌رسد دلیل اصلی کشاورزی سنتی در ایران عدم آگاهی‌رسانی صحیح به کشاورزان درباره بازدهی بیشتر روش‌های کشت نوین و صرفه‌جویی آب در این روش‌ها، عدم تامین اعتبار لازم و ارائه آموزش‌های تخصصی در این حوزه است.

از جمله ایرادات کشاورزی سنتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.  تهدید منابع آبی کشور با کشاورزی سنتی

در آبیاری سنتی حجم زیادی آب به گیاهان داده می‌شود؛ در این روش، حجم زیاد آب می‌تواند سبب فرسایش خاک و نابودی منابع آبی موجود شود همچنین در فصولی که خشکسالی است نمی‌توان از این شیوه برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده کرد.

2.کشاورزی سنتی مواد مغذی خاک را از بین می‌برد

کاشت محصولات و همچنین کشاورزی بدون تحقیقات گسترده، سبب کاهش مواد مغذی خاک می‌شود؛ این اتفاق باعث می‌شود تا کشاورزان، دیگر نتوانند گیاهان را در مزارع خود بکارند و مجبور می‌شوند تا برای کشت محصول به مکان‌های دیگری بروند؛ به علاوه کشاورزان در این روش مجبور خواهند بود تا به شکل گسترده از کودهایی استفاده کنند که سبب آلودگی خاک، آب و محیط زیست می‌شود.

این آلودگی‌ها می‌تواند اثرات جبران‌ناپذیری داشته باشد؛ به طور مثال خاک دارای باکتری‌ها، قارچ‌ها و اکتینو باکترهای مفیدی است که می‌تواند برای سلامت خاک نقش بسیار مهمی را داشته باشند؛ استفاده از سموم شیمیایی در حجم گسترده برای از بین بردن آفات تا حدود زیادی این باکتری‌ها را از بین می‌برد و سبب می‌شود تا هر بار کشاورزی و کشت محصول نیاز به مواد مغذی و کودهای بیشتری داشته باشد.

چنین اتفاقی می‌تواند ضربات سنگین مالی به کشاورز وارد کند و به نوعی اصلاً مقرون به صرفه نخواهد بود؛ به علاوه محصولاتی که با این شیوه تولید می‌شوند کیفیت بالایی نخواهند داشت چرا که هم از آفت‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها و هم از کودهای شیمایی در مقیاس بالا برای رشد آن‌ها استفاده شده است.

3. بازدهی پایین کشاورزی سنتی

در کشاورزی سنتی با توجه به ابزارهای سنتی که مورد استفاده قرار می‌گیرد، بازدهی کشاورزی نیز کاهش پیدا می‌کند؛ به همین منظور برخی از کارشناسان بر این باورند که کمترین بازدهی در زمین‌های زراعی مربوط به کشاورزی سنتی است؛ به طور مثال در کشاورزی سنتی برای شخم زمین از گاو آهن استفاده می‌شود اما در کشاورزی مدرن این کار با استفاده از تراکتور‌های چند کاره انجام می‌گیرد.

با توجه به حجم بالای مصرف آب در کشاورزی باید هرچه سریعتر اقدامات در جهت اصلاح الگوی کشت و روش‌های آبیاری در کشور اجرا شود؛ در ادامه تعدادی از روش‌های موثر در کاهش مصرف آب در کشاورزی را مرور می‌کنیم که به شرح زیر است:

1. استفاده از  آبیاری قطره‌ای

سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، آب را دقیقا به پای ریشه گیاه می‌رسانند؛ کاهش تبخیر در سیستم آبیاری قطره‌ای برتری این روش در مقایسه با روش‌های سیستم‌های آبیاری پاششی است؛ برای زمان‌های خنک‌تر هوا در طول روز می‌توانید از تایمر برای زمان‌بندی آبیاری استفاده کنید؛ نصب و استفاده صحیح از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای در مقایسه با روش‌های سنتی آبیاری می‌تواند تا 80 درصد سبب صرفه‌جویی در مصرف آب شود و حتی می‌تواند نقش موثری در افزایش عملکرد محصول داشته باشد.

2. جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آب

عمده‌ آب‌های کشاورزی از منابع آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود و این در حالی است که جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آب‌های سطحی حاصل از بارش‌ها منبع تامین آب بسیار مناسبی برای مزارع در طول سال خواهد بود؛ حوضچه، تالاب یا استخرهای آبی که به خوبی مدیریت شوند حتی می‌توانند زیستگاهی مناسب برای گیاهان و جانوان منطقه فراهم کنند.

3. زمانبندی درست آبیاری

مدیریت هوشمندانه منابع آب تنها به معنی مدیریت چگونگی رساندن آب به محصول نیست بلکه مدیریت زمان آبیاری، دفعات آبیاری و مقدار آب نیز اهمیت به سزایی دارد؛ برای اجتناب از آبیاری بیش از حد یا تنش کم‌آبی برای محصولات، کشاورزان باید به طور دائمی پیگیر پیش‌بینی‌های آب و هوا و نیز رطوبت خاک و گیاهان و انطباق برنامه زمانبندی آبیاری با شرایط موجود باشند؛ کشاورزان می‌توانند آبیاری را در طول شب انجام دهند تا میزان تبخیر آب کاهش یابد، کاهش تبخیر آب سبب می‌شود تا آب به خوبی در خاک نفوذ کند، در نتیجه از دفعات نیاز به آبیاری مزرعه کاسته خواهد شد.

4.  کشت محصولات مقاوم در برابر خشکی

پرورش محصولاتی که سازگار با منطقه‌ آب و هوایی خودشان هستند رویکرد دیگری است که کشاورزان را به تولید محصول بیشتر در ازای مصرف هر قطره آب قادر می‌سازد؛ گونه‌های گیاهی محصولات کشاورزی که بومی مناطق آب و هوایی خشک هستند به طور طبیعی سازگاری خوبی با کم‌آبی دارند.

5. کشت دیم

کشاورزان دیم‌کار آبیاری انجام نمی‌دهند و برای تولید محصولاتشان در فصل خشکی به رطوبت خاک وابسته هستند؛ در این نوع کشت، اجرای عملیات‌های خاک‌ورزی ویژه و پیگیری با دقت شرایط آب و هوایی ناحیه‌ای در مزرعه ضروری است. محصولات حاصل از کشت دیم، طعم بهتری دارند اما میزان بازدهی آن‌ها در مقایسه با کشت آبی کمتر خواهد بود؛ در ایران حدود 12.6 میلیون هکتار اراضی دیم وجود دارد که 7 تا 8 میلیون هکتار آن مناسب زراعت دیم است و 4 تا 5 میلیون هکتار باقیمانده یا به دلیل توان تولید کم یا به دلیل بالا بودن شیب بیش از حد مجاز یعنی حداکثر 15 درصد مناسب برای کشت علوفه دیم مناسب هستند.

6.  چرای تناوبی

چرای تناوبی روشی است که در آن دام اهلی نظیر گوسفند و بز را از زمین‌ها عبور می‌دهند تا سبب بهبود احیای دوباره چراگاه شود؛ مدیریت خوب چرای تناوبی سبب نفوذ بهتر آب در زمین می‌شود، میزان روان‌آب‌های سطحی پس از بارندگی‌های تند را کاهش می‌دهد و مقاومت چراگاه‌ها را در برابر خشکسالی بالا می‎‌‌برد؛ افزایش محتوای مواد آلی خاک و تولید علوفه بیشتر در مراتع و چراگاه‌ها از مزایای دیگر روش چرای تناوبی در حفظ آب است.

7. استفاده از کمپوست و مالچ طبیعی

کمپوست یا مواد آلی تجزیه‌شونده که به عنوان کود استفاده می‌شوند، به بهبود ساختمان خاک و افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک کمک می‌کنند؛ مالچ طبیعی ماده‌ای است که برای حفظ رطوبت خاک روی سطح خاک پخش می‌شود و مانع از تبخیر سریع آب می‌شود؛ مالچ‌های آلی مانند کاه و خرده‌های چوب در طول زمان تجزیه می‌شوند و در آینده نه چندان دوری با افزایش محتوای مواد آلی خاک، ظرفیت نگهداری آب در خاک را بالا می‌برند همچنین کشاورزان می‌توانند از پلاستیک مشکی رنگ برای پوشش‌دهی روی خاک به منظور مبارزه با علف‌های هرز و کاهش تبخیر آب استفاده کنند.

8. کاشت گیاهان پوششی

احیای گیاهان برای حفاظت از خاک ضروری است؛ گیاهان پوششی سبب کاهش علف‌های هرز و افزایش حاصل‌خیزی خاک و مواد آلی خاک می‌شود همچنین به پیشگیری از فرسایش و فشردگی خاک کمک می‌کنند؛ وجود گیاهان پوششی میزان نفوذپذیری خاک به آب را بالا می‌برد و ظرفیت نگهداری آب را بهبود می‌بخشد؛ کشت گیاهان پوششی در مزرعه در مقایسه با عدم کاشت این گیاهان می‌تواند حاصلخیزی زمین را به میزان 11 تا 14 درصد در شرایط خشکسالی بهبود بخشد.

9. خاک‌ورزی حفاظتی

"خاک‌ورزی حفاظتی"روشی است برای جلوگیری از بهم خوردن خاک؛ در این روش به کشاورزان پیشنهاد می‌شود دست کم 30 درصد سطح خاک از بقایای کشت قبلی پوشیده شده باشد؛ خاک‌ورزی حفاظتی روشی برای مدیریت خشکسالی در راستای نگهداری آب در زمین و همچنین کاهش هزینه‌های تولید در کشاورزی و افزایش مواد آلی خاک است؛ این روش سبب می‌شود که بقایای گیاهان پیشین درون خاک، به شکل یک کود گیاهی خوب برای زمین درآید و زمین را به شکل یک اسفنج ظرفشویی درآورد.

در نتیجه آب باران و شبنم راحت‌تر در زمین فرو می‌رود و کمک بسیار بزرگی برای مقابله با خشکسالی و کم‌آبی است؛ این بقایا از تبخیر آب به‌وسیله تابش آفتاب جلوگیری می‌کند و از سوی دیگر فرورفتن سریع آب در زمین از بروز سیلاب‌ها جلوگیری می‌کند؛ این حالت اسفنجی باعث می‌شود که هوا (اکسیژن، نیتروژن و…) نیز راحت‌تر در زمین نفوذ کند و شاید مهم‌ترین سود آن تقویت خاک و خوراک‌رسانی به میکروارگانیسم‌ها و جانداران ریز خاک‌زی است.

10.  سم‌پاشی با مصرف آب کمتر و کیفیت بالاتر

سمپاشی با قطرات کنترل شده، روشی بسیار موثر برای مبارزه با آفات، بیماری‌های گیاهی و علف‌های هرز است که ضمن ایجاد ذرات یکنواخت، منجر به مصرف حداقل محلول سم در هکتار و  کاهش مصرف آب و سموم شیمیایی در عملیات سم‌پاشی خواهد شد؛ یک روش مهم برای کنترل اندازه قطرات در محدوده کاملاً مشخص، استفاده از هدهای سمپاش میکرونر یا نازل‌های چرخشی است؛ در این روش مایع سم در وسط دیسک می‌ریزد و روی یک سطح دوار به صورت یک لایه نازک گسترش می‌یابد و به صورت قطرات کاملاً مجزا در می‌آید.

به دلیل ایجاد ذرات ریز و یکنواخت، حجم محلول سم پاشیده شده می‌تواند تا 10 برابر کمتر از مقدار مورد استفاده در سمپاش‌های مرسوم باشد؛ کاهش حجم محلول سم مستقیما میزان مصرف آب را در عملیات سمپاشی کاهش می‌دهد و گامی موثر در جهت کاهش مصرف سموم شیمیایی و پیشبرد اهداف کشاورزی ارگانیک است.

11. رویکرد کشاورزی ارگانیک

مطالعه سیستم‌های پرورش گیاهان نشان داده است که در زمان خشکسالی عملکرد محصول در مزارع ارگانیک تا 30 درصد بیشتر از مزارع مرسوم است؛ علاوه بر آن در مزارع ارگانیک آفت‌کش‌های حاوی سموم توکسین به منابع آب‌ وارد می‌شوند اما روش‌های کشاورزی ارگانیک به حفظ رطوبت خاک کمک می‌کنند؛ خاک سالمی که غنی از مواد آلی است مانند یک اسفنج آب را در خود ذخیره می‌کند و در زمان لزوم در اختیار گیاه قرار می‌دهد؛ تحقیقات همچنین نشان داده‌اند که رویکرد کشاورزی ارگانیک قادر است تا 20 درصد منابع آب‌های زیر زمینی را احیا کند.