نسبت عقلانیت با انقلابیگری/ بازخوانی توصیه مقام معظم رهبری به دولت‌ها در باب مفهوم عقلانیت

به گزارش سرویس سیاسی پایگاه 598-دکتر امیر حمزه مهرابی/ همه ساله به مناسبت سالروز شهادت شهید رجایی (رئیس جمهور) و شهید با هنر (نخست وزیر) نویسندگان و سخنرانان به معرفی ویژگی‌های شخصیتی و مولفه‌های مدیریتی شهید رجایی می‌پردازند. امسال قصد دارم این شهید بزرگوار را از منظر دیگر معرفی کنم.

اوایل انقلاب، گفتمان انقلاب اسلامی و شخصیت‌های شاخص جریان انقلابی به شدت مورد تاخت و تاز ملی گرا‌ها و غرب زده‌ها بودند. با انتخاب شهید رجایی به عنوان نخست وزیر، حملات و توهین‌ها به ایشان عمق و گستره بیشتری یافت. امام خمینی (ره) در آن شرایط سخت، به دفاع از شهید رجایی پرداختند. اما نکته جالب این است که از بین همه ویژگی‌های مثبت شهید رجایی در قامت یک مسئول «انقلابی»، امام خمینی (ره) بُعد «عقلانیت» به عنوان مهم‌ترین شاخص فکری و رفتاری شهید رجایی را برجسته می‌کنند و در جواب کسانی که شهید رجایی را مورد هجمه قرار داده و با بزرگ نمایی افراد غرب زده‌ای مثل بنی صدر، می‌گفتند رجایی علم ندارد، فرمود:
«هی نروید دنبال اینکه رجایی علم ندارد، این «عقلش» بیشتر از علمش است، ولی بعضی از شما، علمتان بیشتر از عقلتان است.»

در دولت نهم (احمدی نژاد) که با رویکرد گفتمان انقلابی و شعار «عدالت» توانست اعتماد مردم را به خود جلب کند، رهبر انقلاب برای جلوگیری از انحراف دولت بر شاخص عقلانیت و معنویت تاکید ورزیده، و از وجود انحراف در فهم عدالت بدون عقلانیت پرده برداشته، می‌فرمایند:
در باب عدالت، ... یکی هم اینکه در عدالت، هم «عقلانیت» بایستی مورد توجه باشد، هم «معنویت». این را ما قبلًا هم عرض کرده ‏ایم. اگر معنویت با عدالت همراه نباشد، عدالت می‏شود یک شعار توخالی. خیلی‏ ها حرف عدالت را می‏زنند، اما، چون معنویت و آن نگاه معنوی نیست، بیشتر جنبه ‏ی سیاسی و شکلی پیدا می‏کند. دوم، «عقلانیت». اگر عقلانیت در عدالت نباشد، گاهی اوقات عدالت به ضد خودش تبدیل می‏شود؛ اگر درست در باب عدالت محاسبه نباشد. خیلی از کار‌ها را گاهی بعضی از این گروه‏ های تند و افراطی توی این کشور به عنوان عدالت کرده ‏اند، که ضد عدالت شده. اتفاقاً حالا همان تندی‏ های آن حضرات موجب شده که خود آن‏ها صد و هشتاد درجه گرایش هایشان عوض بشود! جور دیگری حرف بزنند، جور دیگری فکر کنند، جور دیگری عمل بکنند؛ بنابراین در عدالت، عقلانیت شرط اول است (۱۶ شهریور ۸۸)

رهبر انقلاب در دولت یازدهم و دوازدهم (روحانی) به ابهام زدایی از مفهوم عقلانیت می‌پردازند و می‌فرمایند:
«ما عرض کردیم که عقلانیّت به معنای محاسبه‌ی درست است؛ محاسبه‌ی صحیح و درست و دستگاه محاسباتی سالم؛ عقلانیّت به این معنا است. بعضی‌ها اسم عقل و عقلانیّت را که می‌آورند، منظورشان از عقلانیّت ترسیدن است؛ وقتی می‌گویند عاقل باشید، یعنی بترسید، یعنی منفعل باشید، یعنی از مقابل دشمن فرار کنید! نه، [این درست نیست]؛ ترسو‌ها حق ندارند اسم عقلانیّت را بیاورند. ترسیدن و فرار کردن و میدان را خالی کردن، اسمش عقلانیّت نیست، اسمش همان ترس و فرار و مانند این‌ها است» (۲۱ مهر ۹۹)

و در جای دیگر می‌فرمایند:
«عقلانیت و محاسبه که می‌گوییم، فوراً به ذهن نیاید که عقلانیت و محاسبه به معنای محافظه‌کاری است، بلکه محاسبه‌ی عقلانی گاهی اوقات خودش منشأ تحولات عظیمی می‌شود. انقلاب عظیم اسلامی ما ناشی از یک عقلانیت بود. این‌طور نبود که مردم همین‌طور بی‌حساب و کتاب به خیابان بیایند و بتوانند یک رژیمِ آن‌چنانی را ساقط کنند؛ محاسبات عقلانی و کار عقلانی و کار فکری شده بود. عقلانیت گاهی منشأ چنین تحولات عظیمی است. الآن هم همین‌طور است؛ بنابراین عقلانیت با محافظه‌کاری فرق دارد. محاسبه‌ی عقلانی را با محاسبه‌ی محافظه‌کارانه به‌هیچ‌وجه مخلوط نکنید؛ این‌ها دو چیز است (۸ شهریور ۱۳۸۴)

در همین دوران رهبر انقلاب ضمن دفاع از نیرو‌های انقلابی، به ویژگی‌های انقلابی گری اشاره می‌فرمایند:
«جماعت مومن را، جوان‌های انقلابی را که هم انقلابی اند... خیلی اوقات عقلشان و فهمشان و تعقلشان هم از بعضی از بزرگتر‌ها خیلی بیشتر است، خوب می‌فهمند، خوب تحلیل می‌کنند، خوب مسائل را تشخیص می‌دهند و سینه چاک انقلابند، سینه چاک اسلامند.»

امام خامنه‌ای بار‌ها به تبیین مفهوم انقلابی‌گری پرداخته اند. طبق نظر ایشان انقلابی‌گری یک صراط مستقیم است که در آن افراط و تفریط معنا ندارد؛ هرکس در این صراط قدم بگذارد، انقلابی محسوب می‌گردد. انقلابی‌گری حرکت در چهارچوب «منطق و عقلانیت» برآمده از انقلاب اسلامی و هیجانِ عقلانی است، ولی افراطی‌گری مبتنی بر شور و هیجان غیرعقلانی است؛ انقلابی‌گری مبتنی بر آگاهی و بصیرت است، ولی افراطی‌گری جاهلانه صورت می‌گیرد و...

رهبر معظم انقلاب در دیدار با هیات دولت سیزدهم راجع به راهبرد‌ها و راهکاری اساسی دولت در آینده به تفصیل صحبت کردند. ایشان در میان فرمایشات خود به نکته مهمی اشاره کردند که کمتر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. ایشان با غیر تفکیک دانستن انقلابی گری و عقلانیت فرمودند:
«… در همه‌ی این بخش‌ها یک تحرّک «انقلابی» باید به وجود بیاید. عرض کردیم که انقلابی بودن حتماً بایستی همراه باشد با «عقلانیّت» که شیوه‌ی صحیح جمهوری اسلامی از اوّل کار تا امروز این بوده که «حرکت انقلابی» با «حرکت اندیشه ورزانه و عقلانی» همراه باشد». (۶ شهرویر ۱۴۰۰)

بر اساس نظر ایشان کلیت نظام جمهوری اسلامی همواره دو بال «انقلابی گری» و «عقلانیت» با هم داشته و دولت‌هایی انقلابی محسوب می‌شوند که عقلانیت به معنای صحیح آن را نیز داشته باشند.

مفهوم عقلانیت در اندیشه مقام معظم رهبری را می‌توان در چند مؤلفه خلاصه نمود. اول، داشتن رویکرد منطقی و محاسبه‌گر، دوم، نگاه انقلابی و به دور از محافظه‌کاری، سوم، توجه به واقعیات و وضعیت موجود. "