ستاره خلیج‌ فارس تحریم را خنثی کرد

در زمان باراک اوبامای دموکرات، ایران در لیست سیاه شورای امنیت سازمان ملل قرار گرفت و تحریم جهانی علیه ایران اجرا شد.

این در حالی بود که صادرات نفت و واردات بنزین مشکلاتی را برای کشور ایجاد کرد. به این صورت که درآمد ارزی کشور از محل صادرات نفت کاهش یافت و از سوی دیگر کشورهای صادرکننده بنزین به ایران از صادرات این فرآورده نفتی خودداری کردند.

شاید سهمیه‌ بندی بنزین بود که در آن زمان توانست تا حدی شرایط کشور را متعادل کند اما این رویه در طولانی‌مدت نمی‌توانست اجرا شود تا پروژه‌های بزرگ پالایشگاه‌سازی در کشور به اجرا درآمد اما فقط ستاره خلیج‌ فارس به بهره‌برداری رسید.

آنچه در ادامه می‌خوانید مروری است از روند پالایشگاه‌سازی در کشور و تاثیر آن در دوران تحریم که ایران را از یک واردکننده به یک صادرکننده بنزین تبدیل کرد.

براساس جدیدترین آمار ارائه شده از سوی کشورهای صادر‌کننده نفت (اوپک) ایران در بهمن سال ۹۹ چیزی حدود دو میلیون و ۸۴هزار بشکه نفت تولید کرده است که نسبت به دی ماه ۶۴ هزار بشکه افزایش یافته است.

براساس این گزارش ایران در سال ۲۰۲۰ به طور متوسط روزانه یک میلیون و ۹۸۱ هزار بشکه نفت تولید کرده است. نکته قابل توجه اینجاست که این ارقام به تولید نفت‌خام مربوط می‌شود و میعانات گازی در این ارقام محاسبه نشده است. براساس آمار و ارقام رسمی اعلام شده از سوی مسؤولان ارشد وزارت نفت در حال حاضر در کشور ظرفیت روزانه دو میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نفت‌خام و میعانات گازی وجود دارد به طوری‌که اگر پالایشگاه ستاره خلیج‌ فارس را که تنها توانایی تولید فرآورده از میعانات گازی دارد کنار بگذاریم ظرفیت پالایش نفت کشور چیزی حدود یک میلیون و ۸۵۰ هزار بشکه در روز خواهد شد.

با این حساب اگر از تمام ظرفیت پالایشگاه‌های کشور برای تولید فرآورده استفاده کرده باشیم در سال ۲۰۲۰ چیزی حدود ۱۳۱ هزار بشکه نفت‌خام به‌طور متوسط صادر شده است اما در اینجا دو موضوع مهم مطرح می‌شود که اولین موضوع صحبت‌های محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه است که اخیرا در جمع نمایندگان مجلس گفته پیش‌بینی صادرات نفت ایران در سال ۱۴۰۰ نیز همانند سال ۹۹ است به‌طوری‌که انتظار داریم در سال آینده به‌طور متوسط روزانه ۶۰۰تا ۷۰۰هزار بشکه نفت‌خام صادر کنیم.

با این حساب اگر مبنا را بر صحت گفته‌های رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور بگیریم آنگاه باید گفت در سال گذشته از تمام ظرفیت پالایشگاه‌های نفت برای تولید فرآورده استفاده نکردیم.

موضوع دیگری نیز در اینجا مطرح می‌شود و آن نیز ارائه آمارهای غیررسمی است که از سوی مراکز بین‌المللی مطالعاتی انرژی منتشر شده است.

مانند شرکت اطلاعات انرژی و ردیابی نفتکش‌ها، «کپلر» که در جدیدترین آمارهای ارائه شده‌اش از صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۰ می‌گوید ایران روزانه به‌طور متوسط حدود ۲۲۰ هزار بشکه نفت صادر کرده است.

این‌که ایران در سال گذشته میلادی چه میزان نفت صادر کرده چندان در این گزارش اهمیت ندارد بلکه استفاده از ظرفیت‌های پالایش موجود در کشور است که موجب شد تا این گزارش به رشته تحریر درآید.

به گفته علیرضا صادق‌آبادی، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، ایران در حال حاضر رتبه اول تولید بنزین در میان اعضای کشورهای صادرکننده نفت‌خام، اوپک را در اختیار دارد به طوری که هم‌اکنون روزانه حدود ۱۱۵ میلیون لیتر بنزین در کشور تولید می‌شود.

براساس آمارهای موجود در گمرک در شش ماه ابتدایی سال ۹۹ چیزی حدود ۳۰ میلیارد و ۳۴۹ میلیون دلار حجم تجارت غیرنفتی ایران بوده است که از این میزان 13.5 میلیارد دلار مربوط به صادرات غیرنفتی است که با نگاهی به فهرست صادرات غیرنفتی ایران در شش ماه نخست سال جاری باید گفت بنزین در صدر این جدول قراردارد. این به آن معناست کشوری که تا همین دو، سه سال گذشته واردکننده بنزین بود امروزه به‌عنوان یک کشور مطرح در میان صادرکنندگان این فرآورده پر طرفدار شناخته می‌شود.

به گواه آمارهای منتشر شده در سازمان‌های بین‌المللی تا قبل از تحریم‌های نفتی سال ۹۰ و ۹۱ ایران به‌عنوان دومین کشور تولیدکننده نفت بعد از عربستان در اوپک شناخته می‌شد اما با تحریم‌های اعمال شده از سوی آمریکا و سازمان ملل در ابتدای دهه ۹۰ و همچنین تحریم بنزین که از سوی آمریکا صورت گرفت مسؤولان وقت وزارت نفت ایران تصمیم گرفتند تا ظرفیت تولید فرآورده‌های نفتی را در کشور افزایش دهند به همین دلیل از اواخر دولت دهم نهضت پالایشگاه‌سازی در کشور راه‌اندازی شد.

پیش از آغاز این نهضت در ایران تنها ۹پالایشگاه آبادان، اصفهان، اراک، تبریز، کرمانشاه، تهران، بندرعباس، شیراز و لاوان با مجموع ظرفیت عملی پالایش یک‌میلیون و ۸۰۰هزار بشکه نفت‌خام در کشور موجود بود که در سال ۹۰ برنامه‌ریزی برای ساخت هفت پالایشگاه جدید آغاز شد.

این پالایشگاه‌ها عبارت بودند از: پالایشگاه پارس شیراز، کاسپین گلستان، آناهیتای کرمانشاه، شهریار تبریز، هرمز بندرعباس، نفت‌سنگین خوزستان و ستاره خلیج‌فارس که ناگفته نماند ساخت پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس به‌منظور فرآوری میعانات گازی در دستورکار قرار گرفت. متاسفانه باید گفت با تغییر دولت و روی‌کارآمدن تفکری مبنی بر این‌که پالایشگاه‌سازی در کشور صرفه اقتصادی ندارد، ساخت تمام این پالایشگاه‌های جدید به غیر از پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس از دستورکار خارج یا این‌که مجوز ساخت‌شان به‌طور کامل ابطال شد.

به غیر از طرح‌های جدید پالایشگاه‌سازی یکی از اقدامات مهمی که در دولت‌های گذشته برنامه‌ریزی و اجرا شد موضوع ارتقا و بهبود کیفیت فرآورده‌های نفتی در کشور بود. ایران اگرچه دارای ۹ پالایشگاه نفتی است اما تا پیش از سال ۹۱ عمده فرآورده تولید در این پالایشگاه مازوت یا همان نفت‌کوره بود که به گواه آمار و اطلاعات موسسات بین‌المللی ارزش این فرآورده از نفت‌خام نیز کمتر است. به همین دلیل مسؤولان وقت وزارت نفت و صنعت پالایش کشور تصمیم گرفتند تا با تغییراتی در پالایشگاه‌های موجود تولید فرآورده مازوت و نفت‌کوره را کاهش داده و در عوض تولید بنزین و فرآورده‌های نفتی سبک‌تر را افزایش دهند. به همین دلیل تولید بنزین که در ابتدای دهه ۹۰ حدود ۶۰ تا ۶۵میلیون لیتر بود به حدود ۷۰ تا ۷۵ میلیون لیتر رسید که این افزایش تولید بنزین از محل ارتقای کیفیت تولید فرآورده‌های نفتی در دولت یازدهم ثمر داد اما به هرحال نبود سیاست‌های درست در مصرف این فرآورده نفتی موجب شد دولت یازدهم به دلیل مصرف بالای بنزین در کشور سالانه رقمی حدود دو میلیارد دلار بابت واردات بنزین هزینه کند.

همان‌طور که گفته شد مسؤولانی که در وزارت نفت بر مسند کار نشستند معتقد بودند ساخت پالایشگاه کثافت‌کاری است و این گفته را بارها نیز تکرار کرده‌اند اما موضوع در خصوص پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس متفاوت بود، زیرا این پالایشگاه به‌جای نفت‌خام میعانات گازی مصرف می‌کرد.

ایران از بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده گاز در جهان است و استخراج گاز همواره با ماده روغنی سبک به‌نام میعانات گازی همراه است به‌طوری‌که اگر این میعانات گازی از چاه‌های گاز استخراج نشود عملا گاز نیز استخراج نخواهد شد و برای همیشه گاز درون چاه محبوس می‌شود.

به این دلیل باید میعانات گازی را نیز از درون چاه استخراج کرد. میعانات گازی را امروزه در جهان با نام نفت فوق‌سبک می‌شناسند که بهترین خوراک برای تولید فرآورده‌های نفتی سبک مانند بنزین و سوخت جت و ... است. تولید میعانات گازی کشور به دلیل تولید گاز چیزی حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰هزار بشکه در روز است.

پیشتر قبل از تحریم‌های ظالمانه، میعانات گازی ایران به کشورهای شرق آسیا مانند کره‌جنوبی صادر می‌شد اما با تحریم‌های نفتی عملا فروش و صادرات میعانات گازی به مشکل خورد. این مساله موجب شد تا موضوع ساخت پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس که ظرفیت روزانه پالایش ۳۶۰هزار بشکه میعانات گازی را دارد در دستورکار دولت دهم قرار گیرد و چون صادرات میعانات گازی و مصرف آن پاشنه‌آشیل صنعت نفت است این طرح در دولت یازدهم و دوازدهم نیز ادامه پیدا کرد، در غیر این صورت این طرح پالایشگاهی نیز مانند شش طرح پالایشگاهی دیگر به تاریخ سپرده می‌شد.

اگرچه مسؤولان فعلی وزارت نفت در خصوص روند ساخت پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس بارها ایراد گرفته و انتقاد کرده‌اند اما اگر این پالایشگاه گازی نبود امروز میعانات گازی استخراج‌شده از چاه‌های گاز باید می‌سوخت، زیرا ظرفیت کافی برای ذخیره‌سازی و تولید فرآورده از این میعانات گازی در داخل کشور وجود نداشت.

به‌هرحال پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس با سه فاز فعال امروزه حدود ۳۶ تا ۴۰میلیون لیتر بنزین تولید می‌کند که این میزان تولید بنزین با استاندارد یورو ۴ و ۵ موجب شده است ایران در جمع کشورهای صادرکننده بنزین قرار گیرد. به‌طوری‌که بخش قابل‌توجهی از درآمدهای ارزی کشور را تامین کرده است.

امروز وزارت نفت میراث‌دار طرح عظیم پالایشگاه ستاره خلیج‌ فارس است که این طرح در دولت دهم آغاز شد اما مساله اینجاست که با توجه به روند مصرف بنزین در کشور و همچنین موضوع درآمدزایی از طریق صادرات این فرآورده که امکان قطع آن وجود ندارد دولت یازدهم و دوازدهم هیچ طرح پالایشگاهی را راه‌اندازی نکرده‌اند که نتیجه مفید آن در سال‌های آتی عاید کشور شود. به‌طوری‌که با این روند مصرف بنزین و نبود پالایشگاه جدید به گفته مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، در سال‌های آتی دوباره واردکننده بنزین خواهیم شد یا این‌که برای کنترل مصرف دوباره چاره‌ای جز افزایش مجدد قیمت بنزین وجود نخواهد داشت.

* محمدحسین سیف اللهی - اقتصاد / روزنامه جام جم