چرا ادعای آمریکا درباره مشارکت در برجام مقبول نیست؟

مایک پامپئو، وزیر خارجه آمریکا در استدلالی عجیب و غریب به دنبال این است که به لحاظ حقوقی اثبات کند یا به عبارتی دقیق تر ادعا کند که کشورش هنوز «مشارکت کننده» در برجام است. این بیان در تناقض آشکار و علنی با بیانیه دولت و اظهارات ارشد مقامات آمریکایی است که در سال 2018 و بارها بر خروج و «پایان مشارکت» آمریکا در توافق تاکید کردند.

بنابراین طرح جدید آمریکا تلاشی سیاسی با ژستی حقوقی است. دولت آمریکا در موارد دیگر چندان به حقوق بین‌الملل پایبند نبوده است که در این مورد باشد. ظاهرا استدلال مقامات دولت آمریکا این باشد که چون قطعنامه 2231 که بر برجام مهر تایید زده، آمریکا را جزو کشورهای عضو یا مشارکت کننده برجام عنوان کرده، از این رو واشنگتن هنوز در برجام سهم دارد.

تلاش آمریکا برای بازگشت به توافق هسته‌ای از روی عشق و محبت به این توافق نیست بلکه از روی کین و مشکلی است که با برخی مفاد آن دارد. قرار است تحریم تسلیحاتی ایران (تسلیحات متعارف) در اکتبر سال 2020 یعنی حدود سه هفته قبل از انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا رفع شوند. حال واشنگتن که همه تخم مرغ های خود را در سبد فشار حداکثری علیه ایران گذاشته است، تلاش می کند اگر تا انتخابات نتوانسته توافق را به لحاظ حقوقی دچار فروپاشی کند، حداقل از ناحیه آن ضربه نخورد. به عبارتی واشنگتن می خواهد اگر برنده نمی شود، بازنده هم نشود. به همین دلیل کاخ سفید تقلا می کند که مانع رفع تحریم های تسلیحاتی ایران شود. از طرفی، این موضوع دستمایه ای برای انحراف افکار عمومی آمریکا از ضعف عملکرد دولت این کشور در زمینه مبارزه با کروناست؛ تا که شاید دولت بتواند با یک موضوع سیاست خارجی از فشار اذهان عمومی بر کاخ سفید بکاهد.

به هر حال ادعای واشنگتن نه به لحاظ حقوقی، نه منطقی پذیرفته نیست. بعید است به لحاظ سیاسی نیز دست کم کشورهای مانند روسیه و چین زیر بار این تفسیر من در آوردی آمریکا بروند. برخی از کشورهای اروپایی از جمله فرانسوی نیز تا به اینجای کار بر اجرای قطعنامه سازمان ملل مبنی بر رفع تحریم تسلیحاتی ایران تاکید کرده‌اند.

دولت آمریکا رسما خروج و پایان مشارکت خود در برجام را اعلام کرده و کمیسیون مشترک و سایر اعضای برجام بارها بدون حضور آمریکا به جلسات خود ادامه داده‌اند. بنابراین آمریکا نمی تواند پس از خروج رسمی، به لحاظ حقوقی دوباره هوس بازگشتن به این توافق را کند. به فرض اگر آمریکا بخواهد به توافق برگردد، آیا حاضر است تمام تحریم هایی جدید و قدیم برجامی و غیربرجامی را که در دوره ترامپ مجدد یا از نو وضع کرده را رفع کند؟ اتفاق چنین امری بعید و تقریبا امری نزدیک به محال است. آمریکا برای اینکه سیاست فشار حداکثری اش تضعیف نشود، اجازه تسهیل ارائه کمک های بین المللی در دوران شیوع ویروس کرونا را صادر نکرد، چه برسد بخواهد تحریم ها را بخاطر گُل رویِ برجام بردارد. اگر هم بنا نیست بردارد، این چه مدل بازگشت و مشارکت در برجام است؟ آمریکا که یکرفه توافق هسته‌ای را نقض کرد و سایرین را از پایبندی به آن منع کرد، این بار هم نه برای پایبندی، بلکه برای نقض بیشتر توافق می خواهد وانمود کند که عضو آن است. بنابراین این چه عضویتی است که نه برای انجام تعهد برای برای نقض عهد صورت می گیرد. بنابراین، حقوقا و منطقا بحث عضویت مردود است.

آمریکا به طور سریالی تعهدات خود را در زمینه برجام نقض کرده است. خود خروج از برجام و اقدامات پساخروج آمریکا کلکسیون متنوعی از موارد نقض را در خود جای داده است. واشنگتن حتی قبل از خروج از برجام را نیز نقض می کرد. ایجاد محدودیت و ممنوعیت های مربوط به سفر به ایران یا سفر ایرانیان به آمریکا که بخشی از آن در دوران دولت باراک اوباما بود و در ادامه در دولت ترامپ تکمیل شد، یکی از موارد نقض قبل از خروج است. دولت ترامپ در حالی که در دو گزارش خود پایبندی ایران را تایید کرده بود، بارها علیه توافق سخن گفت و در نقض بند 29 متن برجام که عادی سازی روابط اقتصادی ایران با کشورهای دیگر را توصیه می کند، کشورها را به عدم تجارت به ایران تشویق یا تهدید کرد.

جالب است آمریکا الان سنگ نقض توافقی را به سینه می زند که خودش آن را نقض کرده و از آن خارج شده است. الان هم می خواهد به توافق برگردد تا به عدم پایبندی ایران پاسخ دهد. اما نکته اینجاست که همه اقدامات ایران از جمله کاهش تعهدات هسته‌ای همگی و هنوز در چارچوب و منطبق بر مفاد برجام است. بند 36 برجام تصریح می کند که «چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک یا کلیه اعضای گروه 1+5 تعهدات خود را طبق این برجام رعایت ننموده‌اند، ایران می‌تواند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع نماید.» در ادامه این بند با اشاره به طی زمان مشخصی و جلسات کمیسیون مشترک برجام، آمده است که « چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد، و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق "عدم پایبندی اساسی" می باشد، آنگاه آن طرف می تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی و یا جزئی اجرای تعهدات اش وفق برجام قلمداد کرده و/یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ نماید که معتقد است موضوع مصداق "عدم پایبندی اساسی" بشمار می آید.»

بنابراین اقدامات ایران در چارچوب برجام بوده و از این رو استدلال آمریکا در این خصوص مسموع نیست.

در نهایت موضع گیری و طرح اخیر آمریکا بیش از که یک امر حقوقی باشد، یک پدیده خنده دار و طنزآلود است. آمریکا تا دیروز توافق هسته‌ای را رجم می کرد، اما امروز ادای عضویت در آن را در می آورد.