اقتصاد متکی بر نفت؛ نقطه آسیب پذیر اقتصاد ایران

اگرچه جهاد اقتصادی همچون جهاد فرهنگی و علمی پایانی ندارد اما سالی که به این نام مزین شده به پایان رسیده از همین رو برای بررسی آثار و دست آوردهای این سال و اینکه تا حد مطالبات مقام معظم رهبری حضرت امام خامنه ای در امر جهاد اقتصادی در سال جاری مورد توجه و پیگیری قرار گرفته است، به سراغ دکتر محمد جواد توکلی،‌ اقتصادان فرهیخته و جوان و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) رفتیم تا درباره جهاد اقتصادی و مسائل پیرامون آن به گفتگو بپردازیم.

به گزارش سریس اقتصادی بی باک، دکتر توکلی در گفت‌وگو با خبرنگار بی باک ابعاد جهاد اقتصادی و جایگاه آن را در اوضاع امروز ایران بررسی نمود.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) با اشاره به تحولات اخیر در اقتصاد جهان و تحریم های جدید علیه ایران، اظهار داشت: وقتی که در ابتدای سال 1390 مقام معظم رهبری بحث جهاد اقتصادی را مطرح فرمودند و این سال را به ‌عنوان سال جهاد اقتصادی نام‌گذاری کردند، بسیاری از افراد به جایگاه، ضرورت و عمق مسأله واقف نبودند، ولی با توجه به تحولات گسترده در اقتصاد دنیا و بخصوص بحث تحریم‌هایی که کشور با آن مواجه شد، به‌گونه‌ای آن تیزبینی مقام معظم رهبری و آینده‌نگری ایشان برای متفکران و آحاد جامعه مشخص شد.

اقتصاد متکی بر نفت؛ نقطه آسیب پذیر اقتصاد ایران

دکتر توکلی افزود: اما این نکته که چه مقدار از اهداف بحث جهاد اقتصادی محقق شد، نیاز به مفهوم‌شناسی دارد که مقام معظم رهبری از مبحث جهاد اقتصادی چه‌چیزی را مد نظر داشتند؟ و چه آسیب‌هایی را در اقتصاد ایران می‌دیدند؟

وی ادامه داد: اگر بخواهیم یک آسیب‌شناسی از وضعیت اقتصادی ایران انجام دهیم، می‌بینیم که در مواردی اقتصاد ایران موفقیت‌ها و ظرفیت‌های خوبی دارد و در مواردی نیز نقاط آسیب‌پذیر دارد.

عضو شورای علمی گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، اقتصاد متکی بر نفت را نقطه آسیب پذیر اقتصاد ایران برشمرد و گفت: یکی از نقاط ضعفی که از قدیم اقتصاد ایران با آن مواجه بوده بحث وابستگی به نفت می باشد، وقتی که اقتصادی متکی بر نفت باشد،‌ تحریم نفت می‌تواند این جنبه اقتصاد ایران را دچار چالش کند، منتها از طرف دیگر اقتصاد ایران ظرفیت‌های مثبت مانند نیروی جوان فعال، پشتوانه مذهبی و دینی قوی در مردم، اعتقادات مستحکم، فرهنگ عاشورایی و اصیل اسلامی و ایرانی را دارد که بر هر مشکلی فائق آمده و آن را برطرف می کند.

دکتر توکلی جایگاه جهاد اقتصادی را مدنظر قرار داد و گفت: با توجه به سری نام‌گذاری‌هایی که مقام معظم رهبری در سال‌های قبلی داشتند مثلا سالی را به‌ عنوان سال "همت مضاعف و کار مضاعف" در بحث تولید نام گذاری کردند، یا سال "اصلاح الگوی مصرف" داشتیم و حضرت آقا دهه را هم دهه "عدالت و پیشرفت" نام‌گذاری کردند و بخصوص ایشان روی بحث الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، تأکید کردند، اگر ما این چند جهت‌گیری حکیمانه مقام معظم رهبری را کنار هم بگذاریم، جهاد اقتصادی در این محیط خیلی مفهوم دارد.

میزان موفقیت در جهاد اقتصادی

دکتر توکلی در پاسخ سؤالی که ما چقدر در تحقق منویات مقام معظم رهبری موفق بودیم؟، یادآور شد: ما در برخی زمینه‌ها موفق بودیم، در زمینه‌هایی نیز موفق نبودیم، یکی از جنبه‌هایی که شاید خیلی موفق نبودیم این بود که نتوانستیم مقصود واقعی مقام معظم رهبری را تبیین کنیم. در این زمینه رسانه نتوانست حضور پررنگی داشته باشد. این مشکل تا حدودی ناشی از این بود که این بحث نیاز به کار تئوریک و علمی داشت. متأسفانه مراکز علمی و دانشگاهی هم خیلی وارد این فضا نشدند و در مواردی ورودهای کلیشه‌ای محض شد ولی توجه چندانی به مبانی اقتصاد اسلامی و مباحث عمیق اقتصاد اسلامی نشد.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) ادامه داد: در مرحله عمل به نظر من، ما موفقیت‌هایی داشتیم. دولت محترم در بحث هدف‌مندی یارانه‌ها ورود خوبی داشت، شاید بتوان گفت که طرح هدفمندی یارانه‌ها یکی از جلوه‌های مدیریتی جهاد اقتصادی است. علی‌رغم پیش‌بینی‌هایی که راجع به نرخ تورم‌های بالای ناشی از این طرح شده بود، این کار اصلاحی با همکاری مردم خیلی خوب جلو رفت. مردم هم نشان دادند وقتی ببینند که طرحی به نفع اقتصاد کشور است و می‌تواند موجب پیشرفت ایران شود، همکاری می‌کنند.

واژه جهاد در گفتمان قرآنی و روایی یک نوع فرهنگ‌سازی خاص است

استاد گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان اینکه مقام معظم رهبری بحث جهاد اقتصادی را به‌گونه‌ای از یک‌ نوع برداشت و گفتمان قرآنی الهام گرفتند، خاطرنشان کرد: با توجه به تحقیقی که در گروه اقتصاد مؤسسه در زمینه واژه جهاد در قرآن و روایات صورت گرفت، به‌نظر می‌رسد که استفاده از واژه جهاد در گفتمان قرآنی و روایی یک نوع فرهنگ‌سازی خاص می باشد، بر خلاف فرهنگ‌سازی اقتصاد متعارف که در همه جنبه‌های زندگی انسان به‌دنبال حداکثر کردن منافع خود است.

دکتر توکلی ادامه داد: در ادبیات قرآنی اتفاقا برعکس است، درواقع می‌خواهد اقتصاد را هم تحت تأثیر یک نوع فرهنگی که اسمش را می‌توان فرهنگ جهادی گذاشت، قرار داد. روایات مشهور از رسول اکرم(ص) که می‌فرماید "الکادّ علی عیاله کالمجاهد فی سبیل‌الله" اشاره به این نکته دارد که وقتی شما در فضای کار هم بودی، می‌توانی جهاد در راه خدا انجام دهی، وقتی در روایات و آیات عناصر اساسی جهاد اقتصادی را نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که چند نکته اساسی در جهاد اقتصادی هست که مهم‌ترین بحث‌اش به نیت برمی‌گردد.

ارزش‌مداری در فعالیت اقتصادی، از محورهای اساسی اقتصاد اسلامی است

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی (ره) با بیان اینکه در اندیشه اسلامی انجام فعالیت اقتصادی وقتی ارزش‌مند می‌شود که در راستای مسیر واقعی تکامل انسان که همان قرب الهی است قرار ‌گیرد، تأکید کرد: در واقع یکی از محورهای اساسی که مقام معظم رهبری هم خیلی روی آن تأکید کرده‌اند، بحث ارزش‌مداری در فعالیت اقتصادی است.

دکتر توکلی بحث فعال بودن و هوشمندی را بُعد دوم جهاد اقتصادی دانست و گفت: اگر ما سیره معصومین را نگاه کنیم در موارد زیادی نقل شده است که ایشان حتی در گرمای طاقت‌فرسای مدینه می‌رفتند در مزارع کار می‌کردند و گاهی اوقات صحابه و بعضی دشمنان معصومین به ایشان انتقاد می کردند که شما چرا اینقدر دنیا طلب هستید؟ و جوابی که به آنها داده می‌شد، این است که" ما دوست داریم که خدا ما را در راه تلاش برای کسب روزی حلال ببیند".

استاد گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: تنبلی و خمودگی مخالف صفت جهادگر در راه خدا است، دین می‌گوید که شما باید در قسمت تولید نهایت تلاش و فعالیت را داشته باشید و تولیدتان باید هوشمند باشد، یعنی این‌که شما اگر به فرض دارید کاری را انجام می دهید، اگر کار خوب انجام ندهید باعث سرشکستگی جامعه شما می‌شود.

مدیر مسئول نشریه معرفت اقتصادی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) با بیان اینکه یک فرهنگ ارزش مداری و خدایی و معنوی در اقتصاد اسلامی نهفته است، یادآور شد: من به‌عنوان مصرف‌کننده اگر ببینم با مصرف کالای خارجی مملکتم تضعیف می‌شود، مصرف کالای خارجی را محدود می‌کنم، برعکس اگر ببینم که با مصرف کالای داخلی کشور تقویت می‌شود، رو به مصرف داخلی می آورم.

تفاوت اقتصاد اسلامی با اقتصاد متعارف

دکتر توکلی در مقایسه اقتصاد اسلامی با اقتصاد متعارف، اظهار داشت: در اقتصاد متعارف شما نهایت تلاش‌تان را می کنید که منافع‌تان را تامین کنید، پولی کسب کنید که مصرف کنید، حداکثر تولید برای کسب پول و حداکثر مصرف برای اشباع امیال و غرایز است، اما در اقتصاد اسلامی می‌گوید که در تولید نهایت تلاش را انجام بده، کار نافع و تولید نافع داشته باش تا بتوانی زندگی خود و خانواده‌ات را از راه حلال تأمین کنی و بتوانی با مازاد آن از دیگران دستگیری کنی.

نهایت تلاش در تولید، قناعت در مصرف و انفاق، اصول اقتصاد اسلامی است

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) با اشاره به این که الگوی اقتصاد اسلامی بر سه ارزش و محور اصلی استوار است، اظهار داشت: اقتصاد اسلامی را می‌توان با الگوگیری از زندگی حضرت علی (ع) معرفی کرد. حضرت در بخش تولید، نهایت تلاش در تولید نافع را مطرح می کند، در بخش مصرف، قناعت و صرفه جویی را الگو قرار می دهد و در نهایت یک ارزش سومی به عنوان انفاق در بخش توزیع بیان می‌دارند، به عبارت دیگر در نظام ارزشی اقتصاد اسلامی این الگو مطرح می شود که فرد با نهایت توان کار کند، با قناعت مصرف کند تا مازادی داشته باشد که بتواند، انفاق کند و دست دیگران را بگیرد.

وی افزود: شاید بتوان گفت که در اقتصاد اسلامی دستگاه ارزشی به‌عنوان جهاد اقتصادی مطرح است. در نظام سرمایه‌داری فرد از همه امکانات استفاده می‌کند که بتواند سودی کسب کرده و منافع خود را تأمین کند. اما در دستگاه ارزشی جهاد اقتصادی با آن بار ارزشی جهاد، با مؤلفه‌های ارزش‌مداری، هوشمندانه بودن و فعال بودن، افق جدیدی در فعالیت اقتصادی باز می‌شود.

استاد گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به گفته یکی از متفکران غربی که می گوید "ما منابع را از یک گوشه زمین بیرون می‌کشیم و پس از مصرف،‌ زباله های آن را در یک گوشه دیگر زمین انبار می‌کنیم، در واقع فقط زباله درست می‌کنیم"،‌ گفت: در مقابل این فرهنگ غربی به نظر می‌رسد که مقام معظم رهبری در این گفتمان سازی جهاد اقتصادی، به دنبال ایجاد یک رویه زندگی یا سبک زندگی، زیست مسلمانانه است.