پس از خروج آمریکا از برجام، حسن روحانی در 18 اردیبهشت ماه سال جاری گفت:«از این لحظه توافق برجام بین ایران و 5 کشور است. از این لحظه 1+5، یک را از دست داده است و در این شرایط ما باید منتظر آن باشیم که این کشورهای بزرگ جهانی نسبت به این توافق چگونه عمل خواهند کرد. به وزارت امور خارجه دستور دادم که ظرف چند هفته آینده با مذاکرات با کشورهای اروپایی و دو کشور بزرگ دیگر، یعنی روسیه و چین رایزنیها و هماهنگ ی و مذاکرات لازم را انجام دهد.» هر چند مهلت ارائه شده از سوی رئیس جمهور بدون نتیجه ای خاص به پایان رسید، اما در عین اروپا با اعلام اینکه در پی راه حلی برای ادامه ی برجام است سعی کرد ایران را در برجام حفظ کند، حتی روحانی اعلام کرده بود که در گفت و گو با یکی از روسای کشورهای غربی، قولی مساعد در جهت حفظ برجام دریافت کرده است. اروپا با ارئه SPV سعی کرد تا به ایران برای ادامه ی برجام امید بدهد، هر چند این کانال مالی نیز با تمام تعریف هایی که از آن در داخل و خارج از آن می شد بی نتیجه ماند.
SPV چه بود؟
SPV قرار بود یک ساز و کار مالی شامل برای مقابله با تحریم های غیر قانونی
ایالات متحده بر علیه ایران باشد و به نوعی یک رویارویی میان اتحادیه
اوروپا و آمریکا ایجاد می کرد، و بنا بود که ستون فقرات SPV بر مبنای قانون
مقابله با تحریم های ثانویه ایالات متحده بر علیه کوبا بنا شود و به ایران
وشرکت های اروپایی کمک کند تحریم های آمریکا را دور بزنند.
در این ساز و کار همه شرکت ها و موسسات مالی اوروپایی که تمایل داشتند با ایران همکاری کنند از نوعی حمایت و مصونیت در قبال تحریم های ایالات متحده برخوردار می شدند و بر اساس آن ایالات متحده مجاز نبود تا قوانین داخلی خود را بر علیه دیگران اعمال کند و اگر ایالات متحده در جایی شرکت و یا موسسه ای را جریمه می کرد کشورهای اروپایی هم مجاز بودند که تلافی کنند و جریمه آن شرکت را جبران کنند.
با این ساز و کار همه شرکت ها و موسسات مالی اروپایی می توانستند بدون دغدغه با ایران تعامل داشته باشند و نفت ایران را بخرند و در مقابل هم پول ایران را به یورو تحویل دهند و هم اینکه هرگونه کالایی را ایران نیاز داشت از شرکت های اروپایی خریداری کند و اگر شرکت های اوروپایی تمایل به سرمایه گذاری و انجام پروژه هایی در ایران بودند نیز دیگر مشکلی نداشتند.
ایالات متحده تلاش کرد با فشار بر کشورهای ضعیف اتحادیه اروپا اجماع اوروپایی را بر هم زند و از سوی دیگر با وضع تحریم های دست دو و سه و چهار کاری کند که ماجرا بسیار پیچیده شود به نوعی که حتی اگر یک بانک برای تعامل با ایران تاسیس می شد هیچ شرکت و یا موسسه مالی اروپایی جرئت همکاری با این بانک را نداشت و حتی کارمندان و یا شرکت هایی که پول های خود را از این بانک دریافت می کردند مورد تحریم قرار می گرفتند.
ایالات متحده همچنین هم کشورهای اروپایی و هم سیاست مداران ارشد اروپایی را تهدید کرد که اگر این ساز و کار مالی راه اندازی کند با برخورد بسیار شدیدی از طرف آمریکا مواجه خواهند شد. این ماجرا باعث شد عملا مدت زمانی که یاران در پی ایجاد کانال مالی و ارتباطی برای تجارت خود (نفت در برابر کالا) بود، بدون داشتن هیچ نتیجه ای به پایان برسد. هر چند تحلیل گران داخل ایران نیز با توجه به ارتباط مالی گسترده اروپاو آمریکا ایجاد چنین کانال مالی را مانند برجام بی نتیجه می خواندند.
INSTEX، نفت در برابر غذا
با شکست پروژه SPV که بسیاری از روزنامه های حامی دولت که تا پیش از
رونمایی از INSTEX از آن به عنوان راه حل صحبت می کردند، امروز حامی ساز و
کار جدید اروپا شده اند و اینک این سازوکار INSTEX را نتیجه ی رابطه ی خوب ایران و اروپا و نشانه ی دهن کجی اروپا به غرب می دانند.
اما INSTEX چیست؟ سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلیس پنج شنبه هفته گذشته اعلام کردند تا کانال ویژه تجارت اروپا و ایران ثبت کرده اند، هر چند این کانال طبق بیانیه اعلام شده به تصویب FATF در ایران بستگی دارد اما هر چند قرار بود نتایج برجام را برای ایران بازسازی کند و در این زمینه موگرینی در بیانیه راه اندازی این کانال مالی ویژه گفت:« اتحادیه اروپا به اجرای کامل و موثر برجام در تمام ابعاد آن تا زمانی که ایران به اجرای کامل تعهدات هستهای خود ادامه میدهد، همانطور که در توافق آمده، ادامه خواهد داد.» اما در این سازوکار عملا چیزی از برجام باقی نمانده است. بر اساس INSTEX ایران خواهد توانست اقلام غیر تحریمی را از شرکت های اروپایی خریداری کند، پول خرید کالاهای غیر تحریمی (غذا و دارو) نیز از طریق پول فروش نفت ایران به کشورهای دیگر تامین خواهد شد. در واقع این سازه کار مالی هیچ راه حلی برای رفع تحریم های نفتی، پولی و ... ندارد.
هر چند اروپایی ها معتقد هستند با این کار، ساز و کار مالی ویژه ای را برای ایران تأمین کرده اند، اما حتی خود آمریکا نیز این قبیل مواد یعنی غذا و دارو را که جنبه های بشر دوستانه (از منظر آنان) داشته است جز استثنا های تحریم های خود قرار داده اند، برای مثال پمپئو در گفتگوی خود با بی بی سی سعی عنوان کرد به هیچ وجه غذا و دارو مورد تحریم قرار نگرفته است. در واقع این سازوکار مالی بیش از آن سازوکاری برای ایران باشد، سازوکاری برای تطهیر اروپا و آمریکاست چرا که اروپا با این سازوکار توانسته است استقلال سیاسی خود را در برابر فشارهای آمریکا به نمایش بگذارد و در عین حال ایران را در برجام و در برابر «هیچ» در این پیمان نگه دارد و آمریکا نیز شائبه مشکل آفرین بودن تحریم ها برای مردم ایران را که می توانست غذا و دارو را دچار مشکل نماید را رفع کند و با اجازه دادن به اجرای چنین ساز و کاری خود را به عنوان مدافع حقوق بشر و مردم ایران نشان دهد.
INSTEX بهانه ای جدید برای FATF
مدافعان برجام که زمانی آن را پایانی بر تحریم ها و «صبح بدون تحریم» می
دانستند، پس از به نتیجه نرسیدن آن از سازوکار SPV حمایت کردند و حال که
SPV نیز شکست خورده است و INSTEX به عوان راه حل اروپاییان اعلام شده است،
این موضوع را به عنوان برگ برنده ایران می دانند، حال آنکه برجام از رفع
تحریم ها به سازو کار ویژه مالی اروپا آن هم در برابر غذا و دارو تبدیل شده
است. گویا پایانی بر خوش بینی بر اروپا وجود ندارد، اما ماجرا این است که
این عده زمانی سعی می کردند FATF را به بهانهSPV تصویب نمایند، حال به
بهانه INSTEX سعی می کنند این لایحه را در مجمع تشخیص مصلحت نظام به تصویب
برسانند به خصوص که اروپاییان FATF را به عنوان پیش شرط اجرایی شدن این
سازوکار مالی میدانند. باید پرسید این سازوکار مالی دقیقا چه منافعی در
برابر FATF در برابر ایران قرار می دهد چرا که این سازوکار مالی حتی در حد
SPVنیز نیست.
برجام زیر پای INSTEX
اما اتفاق تلخ تر آن است که ایران با قبول سازوکار ویژه مالی اروپا به
عنوان راهکاری برای حفظ برجام، عملا تمامی دستاوردهای برجام از قبیل رفع
تحریم ها را با دستان خود تقلیل داده است، سازوکاری که با تأیید آمریکا به
دست اروپاییان صورت گرفته است، چیزی از برجام باقی نخواهد گذاشت و تعهدات
طرف مقابل را به دو مورد غذا و دارو منحصر خواهد کرد، در حالی که قرار بود
برجام فروش نفت ایران را تسهیل کند، این سازوکار هیچ راه حلی برای چنین
موضوعی ارائه نمی دهد و کماکان مشکلات مالی از قبیل فروش نفت، صادرات و
واردات کالاهایی به جز غذا و دارو دچار مشکل خواهد بود. پذیرش INSTEX به
معنای زیر پا گذاشتن برجام نه تنها توسط اروپا و آمریکا بلکه توسط خود
ایران خواهد بود.