پشت پرده رسم و رسومات نوروزی چیست؟

صراط، درباره پیدایش جشن فروردین یا جشن بهار افسانه های بسیاری نقل شده است که جنبه اساطیری دارند اما محققان آن را از مراسم کهن ایرانیان آریایی دانسته اند که با تصرفات و تغییراتی از عصری به عصر دیگر انتقال یافته است و تا به امروز که ایرانیان همچنان پیوند عمیق خود را با نوروز حفظ کرده اند.

نوروز دارای ویژگی های در خورد توجهی است: طولانی ترین جشن ایرانیان است و نیز مجموعه ای از مراسم و سنت ها را به همراه دارد و از این رو پرمایه ترین جشن است. خانه تکانی که با تمیزی و نظافت عادی خانه تفاوت دارد؛ سبزه سبز کردن به نیت برداشت محصول خوب و امید برکت و فراوانی؛ خیرات برای رفتگان و زیارت اهل قبور (پنجشنبه آخر سال)؛ چیدن سفره هفت سین؛ دعای تحویل سال نو؛ دید و بازدید و بالاخره سیزده فروردین به عنوان نمادی برای پاسداشت طبیعت!

در تمامی آیین های نوروز به گفته ای یک جنبه دائما تکرار شونده وجود دارد و آن هم پیکار میان نور و ظلمت است و از همین روست که حفظ و معرفی این مراسم به عنوان یکی از غنی ترین نمونه های میراث شفاهی و معنوی ایران اسلامی و منبع اصلی هویت فرهنگی به جامعه بشری ضروری به نظر می رسد.

عید نوروز جشنی باستانی است. اما از چه زمانی این عید در ایران برگزار می شده و سبب وجودی آن چیست؟

نقش های برجسته تخت جمشید حاکی است که جشن سالانه در ایران وجود داشته است که با تغییر فصل ها مربوط بوده است. پس ریشه های این جشن درگذشته های بسیار دور ایران است. چون نوروز جشن ملی بود، از میان جشن های باستانی ایران در چهاردیواری خانه ها نفوذ کرد.

عامه مردم چنین می پندارند که به هنگام تحویل سال در هر کجا که باشند تا آخر سال حضور در آنجا برایشان بسیار آسان و میسر است. از این رو برخی زمان تحویل سال را در فضای زیارتگاه ها و امامزادگان می گذرانند و در لحظات خجسته گردش سال، با دعا و نیایش در این جایگاه های روحانی با جهان مینوی و ملکوتی ارتباط معنوی برقرار می کنند.

ایرانیان در قدیم، به عنوان شگون، هفت سینی از دانه هایی که برکت به سفره ها می آورد، می رویاندند و برخوان نوروزی خود می نهادند. همه چیز بر سر سفره هفت سین از یک چیز سخن می گوید و آن آغاز رویش و برکت شکوفایی جهان و هستی است. سینی معرب چینی است که در قدیم، به طبق های بزرگی که از چین آورده بودند، گفته می شد. به احتمالی هفت سین می تواند بازمانده همین هفت سین باشد و یا نمادی از سبزه و سرسبزی. اگر هفت سین با هفت میوه یا گل یا سبزی که با سین آغاز شود، هر یک نشانه ای از باروری و تندرستی است و در آن باید جای پای ذوق لطیف ایرانی را جست وجو کرد. سبزه نودمیده است، سنبل خوشبو، سیب میوه ای بهشتی و نمادی از زایش، سمنو تهیه شده از جوانه گندم که یادآور بخشی از آیین های باستانی ماست. سنجد که بوی برگ و شکوفه درخت آن محرک عشق و دلباختگی است، سیرداروی تندرستی، دانه های اسپند به معنی مقدس که دافع چشم بد است. همچنین بر این خوان، آینه می گذاریم که نور و روشنایی می تاباند، شمع می افروزند که روشنایی و تابش نور را به یاد می آورد، و تخم مرغ می گذارند که تمثیلی از نطفه و باروری است. (در اسطوره های ایران باستان، آسمان و زمین همچون تخم مرغ توصیف شده اند که زمین همسان زرده در میان آسمان که همسان سفیده است، قرار دارد.) آب زلال به نشانه همه آبهای خوب جهان و ماهی زنده در آب به نشانه تازگی و شادابی (و همچنین ماه اسفند برابر با برج حوت به معنی ماهی است) و نقل و شیرینی برای شیرین بودن سال جدید نیز در این خوان قراردارند.

در بسیاری از خانه ها گذاشتن نمونه ای از غلات و حبوبات و نیز شیر و فرآورده های شیری به نشانه تضمین برکت خانه متداول است.

در وقت تحویل سال نو، همه مردم هر جا باشند به خانه و کاشانه خویش باز می گردند تا در ساعت تحویل در جمع خانواده و کنار سفره عیدی باشند. این حضور جمعی خانواده درپی فعالیت یک ماه استقبال از نوروز و تمیز کردن و آماده ساختن خانه و تدارک لوازم عید است، و همراه با آدابی است. رعایت این آداب نقشی پویا در انسجام خانواده دارد. برای حضور در کنار سفره عیدی و لحظه تحویل سال که هر دو از بار تقدس برخوردارند، باید پاکیزه بود، باید شست و شو کرد و آراسته به ادب و به آیین باید بر کنار سفره عید نشست.

آینه و آب، شمع های شمعدان یا چراغ های روی خوان نوروزی، کتاب و شمایل مقدس، سبزه نورسته، فضای رازآمیز و روحانی ایجاد می کند که برای همیشه در خاطره کودکان تصویری ماندگار و آمیخته با شادی و محبت است و بزرگترها را به فراموش کردن دل آزردگی ها می خواند. همه چشم به آب و ماهی می دوزند و گوش به شلیک توپ و اعلام سال تحویل می سپرند. پس از تحویل سال، همه اعضای خانواده به یکدیگر عید مبارکی می گویند کوچک ترها دست بزرگ ترها را می بوسند و آن گاه بزرگ خانواده دعای سال تحویل را می خواند و دیگران آن را تکرار می کنند:

«یا مقلب القلوب و الابصار

یا مدبر اللیل و النهار

یا محول الحول والاحوال

حول حالنا الی احسن الحال»

سپس کلام مبارک باد و شیرینی سفر عید، همه را شیرین کام می کند و راهی دید و بازدیدهای نوروزی.

نقش وفاقی تحویل سال نو، در نقاطی که مکان زیارتگاهی و مقدس داشته باشند، از محدوده فضای خانواده فراتر می رود. مردم در مکان مقدس گرد می آیند و نوروز را با هم آغاز می کنند. چنان که نذر بارگاه امام رضا(ع) در مشهد، حرم حضرت معصومه(س) در قم و شاه چراغ(ع) در شیراز، و صحن و سرای امام زادگان در شهر و روستاهای دیگر.

از قدیم رسم چنین بوده که پس از تحویل سال و آغاز سال نو، کسی فرخنده رو و خوش قدم و نیک زبان به خانه درمی آمد و نوروز را شادباش می گفت و تندرستی و شادی و روزی فراخ در سال نو برای اعضای خانواده می آورد. این مراسم همچنان در میان عامه مردم ایران بازمانده است. در تهران قدیم، این کار را معمولا پدر یا مادر خانواده و یا یکی از اعضای خانواده و خویشاوندان نزدیک که قدمش را خوب و دیدارش را نیکو می پنداشتند، انجام می داد. این شخص از خانه بیرون می رفت و پس از لختی باز می گشت تا نخستین کسی باشد که در سال نوقدم در خانه گذاشته است. او در خانه را می کوبید و در پاسخ پرسش اهل خانه که کیستی؟

می گفت: تندرستی!

می پرسیدند چه آوردی؟

می گفت: شادی و پیروزی!

از دیگر رسم های متداول پس از خواندن دعای سال تحویل، بزرگ خانواده قرآن کریم را می گشاید و هفت سوره یا هفت آیه از این آخرین کتاب آسمانی را که با کلمه سلام آغاز می شود، تلاوت می کند. آن گاه به رسم تبرک بزرگ خانه به هریک از اعضای خانواده سکه ای که در میان صفحات قرآن قبلا گذاشته است، می دهد. در این هنگام همه دهان خود را با شیرینی سفره نوروزی شیرین می کنند.

در اعتقادات کهن ایرانی نوروز روزی است که آفریدگار از خلقت جهان فارغ می شود و روز آفرینش انسان است. و از همه مهم تر در روایات اسلامی نوروز، روزی است که جبرئیل بر پیامبر اعظم(ص) نازل شد، روز غدیر خم است؛ و روز ظهور حضرت صاحب الزمان(عج) خواهد بود.

نوروز آیینی است بین المللی که علاوه بر ایران، بیشتر کشورهای همسایه ما نیز آن را جشن می گیرند و در سرزمین های دورتر از جشن های سنتی اقوام و ملیت های گوناگون به شمار می آید.

ناصر زندی پژوه