بازار روسیه، اقتصاد ایران، تعلل مدیران

به گزارش پایگاه 598، فرهیختگان درباره فرصت‌های عظیم مبادلات تجاری ایران و روسیه گزارش داده است:‌ صبح دیروز دکتر علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر معظم انقلاب در امور بین‌الملل در صدر هیاتی عازم روسیه شد. دکتر ولایتی در این سفر حامل پیام‌های مهمی به ولادیمیر پوتین است. وجود ذخایر غنی انرژی و معادن، وابستگی بالای صادرات کشور به نفت، وابستگی بالای بودجه عمومی به نفت، خروج شدید سرمایه، تجربه تحریم از سوی آمریکا و غرب (در مناقشه اوکراین)، تجربه رشد اقتصادی پایین و حتی رشد منفی در سال‌های 2013 تا 2016 و مسائلی از این دست، اقتصاد روسیه را بسیار به اقتصاد ایران شبیه کرده است. این زمینه‌های مشترک در مولفه‌های اقتصادی، فرصت‌های سرمایه‌گذاری و مبادلات تجاری زیادی را برای هر دو طرف ایجاد کرده است که بررسی‌های آماری نشان می‌دهد برخلاف روابط بسیار گسترده و عمیق سیاسی- امنیتی بین تهران و مسکو، میزان مبادلات تجاری و سرمایه گذاری‌های مشترک، توسعه چندانی نیافته است. برای مثال در زمینه تجارت خارجی، روسیه در سال 2017 حدود 228 میلیارد دلار انواع کالا از کشورهای مختلف وارد کرده که سهم کالاهای ایرانی از این بازار، فقط 0.13 است که این وضعیت ایران را در رتبه 61 بین صادرکنندگان کالا به روسیه قرار می‌دهد. همچنین سهم روسیه از بازار وارداتی 54 میلیارد دلاری ایران در سال 96 حدود 1.3 درصد است. علاوه‌بر فرصت‌های گسترده در زمینه مبادلات تجاری دو طرفه، درحال حاضر روس‌ها حتی با وجود خروج آمریکا از برجام، تمایل زیادی برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های انرژی، معدن و حمل‌ونقل ایران دارند که این موضوعات اهمیت توسعه روابط بین دو کشور را دو چندان می‌کند.

روسیه با بیش از 17 میلیون کیلومتر مربع وسعت (10 برابر مساحت ایران)، پهناورترین کشور جهان است که این وسعت، ثروت‌های فراوان مادی ازجمله حدود 50 درصد از ذخایر جهانی طلا (معدنی)، 30 درصد از ذخایر الماس جهان، ۱۸ درصد از ذخایر زغال‌سنگ جهان، ۱۶ درصد از ذخایر سنگ‌آهن جهان، 10 درصد از ذخایر سرب جهان و ۱۰ درصد از ذخایر نیکل جهان و حجم قابل‌توجهی از پلاتین، پالادیوم، مس و آلومینیوم جهان را به مردم این کشور داده است. همچنین روسیه با ۱۱۶۳ تریلیون فوت مکعب ذخایر گاز طبیعی رتبه دوم (پس از ایران)، با ۱۵۷ میلیون تن ذخایر زغال‌سنگ در رتبه‌ دوم و ۸۷ میلیارد بشکه ذخایر نفت در رتبه هشتم جهان قرار دارد.

این ثروت‌های خدادادی موقعیت ویژه و قدرت اقتصادی و سیاسی عظیمی را در بین کشورهای جهان به روسیه داده است.

سهم بالای نقش دولت در اقتصاد، وابستگی 65 درصدی صادرات به نفت، وابستگی 30 درصد بودجه به نفت، خروج شدید سرمایه (سالانه 25 میلیارد دلار)، تجربه تحریم از سوی آمریکا و غرب بعد از مناقشه اوکراین، تجربه رشد اقتصادی منفی طی سال‌های 2013 تا 2016 و مسائلی از این دست نشان می‌دهد که اقتصاد روسیه شباهت‌های بسیاری به اقتصاد ایران دارد.

در زمینه تجارت خارجی نیز روسیه در سال 2017 حدود 228 میلیارد دلار کالا وارد و حدود 359 میلیارد دلار انواع کالا صادر کرده است. بر این اساس روسیه بازاری با ارزش 228 میلیارد دلار دارد که برای تجار ایرانی می‌تواند بازار مناسبی تجار باشد. پژوهش‌ها از کالاهای استراتژیک صادراتی نشان می‌دهد ۸۵ قلم کالای صادراتی در ایران وجود دارد که می‌تواند بازار خوبی را در روسیه از آن خود کند. عمده این کالاها شامل وسایط نقلیه با موتور پیستونی تناوبی جرقه‌ای، قطعات و متفرعات بدنه، سایر وسایل از قبیل شیر و وسایلی مانند سرم‌های مخصوص که از حیوان یا انسان مصون تهیه‌شده، انواع تابلوها، چرخ‌ها و اجزا و قطعات آنها برای وسایل نقلیه موتوری، نفت و روغن‌های حاصل از مواد معدنی قیری غیرخام و فرآورده‌های آن، گوجه فرنگی، مصنوعات مواد پلاستیکی، فرآورده‌های غذایی، میله‌های آهنی یا فولادی، پلی‌کلروروینیل، سنگ‌آهن و کنسانتره، نفت خام و روغن حاصل از مواد معدنی قیری خام، شیرینی و... است.

در مورد ایران نیز رفتار سال‌های اخیر روسیه نشان می‌دهد که این کشور بر اساس منافع ملی خود و لحاظ کردن استقلال از غرب و آمریکا، تمایل زیادی برای ارتباطات سیاسی و امنیتی با ایران چه در جبهه مقاومت و چه در سایر زمینه‌های امنیتی داشته و دارد که با توجه به مخاطرات تحریم برای اقتصاد هر دو کشور و شباهت‌های دو اقتصاد به هم، سطح این همکاری‌ها می‌تواند در زمینه اقتصادی نیز مانند همکاری‌های امنیتی افزایش یابد. مخاطرات ناشی از تحریم و معضل ارز نیز موضوعی دیگری است که با عقد پیمان پولی دوجانبه پولی، می‌تواند روابط اقتصادی هر دو کشور را به هم نزدیک‌تر کند. درنهایت اقتصاد ایران نیز علاوه‌بر بازار 54 میلیاردی در زمینه واردات، زمینه‌های بسیاری را برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های معدن، صنعت، حمل‌ونقل و کشاورزی برای روسیه فراهم می‌سازد.

به لحاظ سیاسی نیز کارشناسان بر این امر توافق دارند که آمریکا برای بیرون راندن روسیه از منطقه آسیای مرکزی، نقشه‌های زیادی طراحی کرده است که اوج این مساله در مناقشه اوکراین خود را نشان داد. همچنین روسیه یکی از پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل، عضو گروه هشت، شورای اروپا، سازمان تجارت جهانی، سازمان همکاری شانگهای و... است که مانند ایران با استقلال کامل از آمریکا و غرب تصمیم می‌گیرد و مانند ایران هزینه این استقلال را با تحریم‌های آمریکا و غرب داده است.

همان‌طور که گفته شد در سال 2017 روسیه به ارزش 228 میلیارد دلار انواع کالا از کشورهای مختلف جهان وارد کرده که این میزان واردات، بازار بسیار گسترده‌ای را در قبال صادرکنندگان قرار داده است. همچنین بر اساس آنچه گفته شد تعداد 85 قلم کالای مورد نیاز بازار روسیه جزء اقلام صادراتی ایران هستند. با این حال بررسی تجارت خارجی بین ایران و روسیه نشان می‌دهد مجموع تجارت خارجی ایران و روسیه از یک میلیون و 200 هزار دلار در سال 88 به دو میلیارد و 138 میلیون دلار در سال 91 رسیده بود که این میزان در دولت یازدهم و دوازدهم در بهترین حالت خود به یک میلیارد و 763 میلیون دلار در سال 95 و کمتر از یک میلیارد دلار (حدود 990 میلیون دلار) در سال 96 رسیده است. بر این اساس طی سال‌های 96-88 حجم صادرات ایران به روسیه در بهترین حالت خود 499 میلیون دلار در سال 91 بوده است که این میزان فقط 1.20 درصد کل صادرات غیرنفتی ایران را شامل می‌شود. همچنین طی 9 سال اخیر صادرات غیرنفتی ایران به روسیه در هیچ سالی جز سال 91 به بیش از یک درصد نرسیده است و در سال 96 نیز فقط 61.0 درصد (286 میلیون دلار) از کل صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌دهد.

حال اگر میزان صادرات ایران به روسیه در سال 96 (حدود 286 میلیون دلار) را با میزان کل واردات روسیه (228 میلیارد دلار) مقایسه کنیم، سهم ایران از بازار روسیه کمتر از 0.13 است که رقم بسیار ناچیزی است. قابل ذکر است این میزان صادرات به روسیه، ایران را در رتبه شصت و یکمین‌کشور صادرکننده کالا به روسیه قرار می‌دهد.

در زمینه واردات نیز بیشترین‌ میزان واردات ایران از روسیه مربوط به سال‌های 91 و 95 با نزدیک به یک میلیون و 600 هزار دلار است که این میزان حدود 3.5 درصد از کل واردات ایران است. در سال 96 نیز ایران 704 هزار دلار کالا از روسیه وارد کرده که این میزان فقط 3.1 درصد نیاز کشور به واردات است.

با وجود زمینه‌های گسترده همکاری و تبادلات در تجارت خارجی و به‌رغم روابط امنیتی و سیاسی گسترده بین ایران و روسیه، تجارت خارجی دو کشور توسعه چندانی نداشته است.

 جذابیت صنعت نفت، معادن و حمل‌ونقل ایران برای سرمایه‌گذاران روسی

بر اساس اعلام وزارت راه و شهرسازی در سال 96 دو سند همکاری بین وزارت راه و شهرسازی ایران و مرکز توسعه تجارت روسیه و شرکت بیمه اعتباری روسیه به ارزش سه میلیارد یورو برای تولید مشترک واگن، لوکوموتیو و تجهیزات مورد نیاز شبکه حمل‌ونقل ریلی به امضا رسیده است.

روس‌ها در سال 2018 اعلام کرده‌اند که تمایل دارند حدود 50 میلیارد دلار در صنعت نفت ایران سرمایه‌گذاری کنند که حضور در 12 تفاهمنامه از 19 تفاهمنامه پسابرجام بین ایران و شرکت‌های خارجی نشانگر همین مساله است. با این حال در پسابرجام به‌رغم حضور روس‌ها در این ۱۹ تفاهمنامه، تاکنون تنها یک قرارداد نه‌چندان مهم با شرکت زابروژنفت روسیه نهایی و امضا شده است.

در خرداد سال جاری نیز حضور کارشناسان شرکت روسی یوام ام سی هلدینگ (UMMC) در استان یزد و تمایل به سرمایه‌گذاری در معادن این استان، گواه دیگری از تمایل شرکت‌های روسی برای سرمایه‌گذاری در ایران است که دقیقا پس از خروج آمریکا از برجام انجام شده است.

 دولت حمایت کند، بازار روسیه در دست ایران است

رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در مورد دستاوردهای همکاری اقتصادی ایران و روسیه می‌گوید: «بدیهی است که در حوزه مسائل اقتصادی و به‌ویژه در بخش تجارت، تعیین تعرفه‌های درست می‌تواند برای دو کشور مفید باشد.» به گفته هادی تیزهوش‌تابان، روسیه از جمله کشورهایی است به واسطه برخورداری از امکانات خاص، موقعیت بسیار مناسبی برای حضور ایران در بازارهای این کشور فراهم می‌کند. یکی از مهم‌ترین این موقعیت‌ها، بازار مواد غذایی روسیه است اگر چه روسیه در تولید گندم، جو و تخم آفتابگردان و مشتقات آن در گروه بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان جهان به شمار می‌رود، اما در سایر محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از جمله گوشت، میوه و صیفی‌، لبنیات و نوشیدنی‌ها وابسته به واردات است.

وی می‌افزاید: «فعالان اقتصادی ایران در حالی می‌توانند بازار مواد غذایی روسیه را در دست بگیرند که دولت زیرساخت‌های لازم را برای این امر فراهم کند. دولت به‌خوبی می‌داند که امکانات لازم برای افزایش فعالیت‌های اقتصادی با روسیه در این کشور فراهم است، تنها اقدام لازم حمایت دولت از فعالان اقتصادی در ایران است.»

تیزهوش‌تابان معتقد است که در مباحث اقتصادی و تجاری، کیفیت و بهای تمام شده کالا شرط اول موفقیت است. در حال حاضر محصولات کشاورزی تولید داخلی از نظر استاندارد و کیفیت برای صادرات در سطح بالایی قرار دارد، اما از لحاظ قیمت تمام‌شده، محصولات داخلی توان رقابت با سایر کشورها را ندارد و قیمت تمام‌شده محصولات کشورهای دیگر، غالبا از قیمت تمام‌شده محصولات کشاورزی ایران کمتر است. به عبارت دیگر، به همان اندازه که بازار روسیه شرایط مناسبی برای حضور تولیدکنندگان ایرانی دارد، به همان اندازه نیز غفلت از آن می‌تواند موقعیت را برای دیگر رقبا برای قبضه بازار روسیه فراهم کند.»

وی تاکید می‌کند: «اکنون که موقعیت مناسبی فراهم شده تا ایران بتواند روابط اقتصادی خود را با روسیه افزایش دهد، دولت باید زمینه تقویت این همکاری را برای بخش خصوصی فراهم کند. یکی از اقدامات مهمی که دولت باید در این راستا مدنظر قرار دهد، ایجاد شرایط همکاری شفاف‌تر با روسیه است. به‌ویژه در شرایط جدید تحریمی پیش‌رو، عملکرد دولت در جهت افزایش همکاری‌های اقتصادی تاثیر بسزایی دارد.»

رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه با اشاره به امضای موافقتنامه تجارت ترجیحی ایران و اوراسیا، این موافقتنامه را یک اقدام جامع و کامل در حوزه تجارت میان کشورهای اوراسیا می‌داند و می‌گوید: «هدف فعالان اقتصادی در اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه افزایش حجم صادرات به روسیه است. روسیه نیز در صورت حفظ منافع خود، قطعا از این امر استقبال می‌کند.»