بحران انرژی در سایه اختلافات نفت و نیرو؛
به گزارش پایگاه 598 به نقل از روزنامه فرهیختگان: به گفته کارشناسان و صاحب‌نظران اقتصادی، وجود انحصار در هر بخشی از اقتصاد می‌تواند بازار را با نقصان مواجه و قدرت رقابت را کم کند. انحصار در تولید، انحصار در واردات، انحصار در توزیع و به‌طور کلی انحصار در تجارت همواره به‌عنوان یک آفت اقتصادی شناخته می‌شود که با برهم زدن نظم بازار، نوسانات قیمت و گرانی کالا‌ها را رقم می‌زند. اقتصاد ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و در حوزه واردات برخی اقلام و کالا‌ها گرفتار انحصار شده است. گفته می‌شود واردات نهاده‌های دامی مورد نیاز کشور تنها در انحصار تعداد افراد اندکی است که نیاز کل کشور به این کالای اساسی را تامین می‌کنند. اقتصاددانان به‌خوبی می‌دانند که تامین صددرصدی یک یا چند قلم کالای وارداتی، آن هم به دست تعداد اندکی از واردکنندگان، می‌تواند اقتصاد یک کشور را به‌شدت آسیب‌پذیر کرده و تبعات سوئی به همراه داشته باشد؛ لذا به نظر می‌رسد وجود چنین انحصاری در واردات نهاده‌های دامی باید از پشتوانه محکمی از جمله دولت، نهاد‌های دولتی یا افراد خاصی برخوردار باشد. این امر سبب می‌شود که قیمت برخی کالا‌های اساسی در بازار دستخوش نوسان و تغییرات اساسی شود و دولت توان کنترل آن را نداشته باشد. به عبارت دیگر، تبعات سوء انحصار در واردات زمانی بروز می‌کند که کشور با بحران‌های اقتصادی مواجه می‌شود؛ چراکه وقتی واردات در دست تعداد محدودی واردکننده باشد در شرایط بحران می‌توانند کالای مذکور را به نرخ دلخواه خود به فروش برسانند. در این میان تاوان این انحصار را به‌طور برجسته مشتریان و مصرف‌کننده نهایی می‌پردازند.
نیاز کشور به نهاده‌های دامی
طبق اعلام مسئولان وزارت جهاد کشاورزی نیاز سالانه ایران به نهاده‌های دام و طیور در حدود ۱۹ میلیون تن است که بخش اعظمی از این نیاز در حال حاضر از طریق واردات تامین و سالانه حدود سه میلیارد دلار صرف واردات نهاده‌های دامی می‌شود. به‌طور دقیق‌تر، اکنون بیش از ۶ میلیون تن ذرت، ۵/۲ میلیون تن دانه و کنجاله سویا و نزدیک به یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن جو از کشور‌های مختلف وارد کشور می‌شود. چندسالی است که بیشتر فعالان امور دام، از انحصار بازار نهاده‌های دامی گلایه دارند و حتی در این میان نام یک تاجر خوراک دام به نام آقای «م» نیز بر سر زبان‌ها افتاده است. اعتراضات گسترده فعالان صنعت دام و طیور نسبت به واردات انحصاری مایحتاج این صنعت، مسئولان دولتی را بر آن داشت تا با ارائه راهکار‌های مختلف و سیاست‌های ویژه، درصدد شکستن این انحصار باشند و راه واردات را برای افراد دیگر باز کنند. البته تا حدودی این اتفاق افتاد و چندین نفر دیگر نیز به فهرست افراد واردکننده افزوده شدند، اما شنیده‌ها حاکی از آن است که این افراد نیز از اعضای خانواده همان واردکنندگان اولیه هستند و در واقع انحصار، به این واسطه، انحصاری‌تر شد. حال این سوال مطرح می‌شود که مجوز‌های وارداتی به چه کسانی ارائه می‌شود؟ چرا دولت در راستای شفاف‌سازی و ابهام‌زدایی از این بخش، فهرستی از اسامی واردات‌کنندگان نهاده‌های دامی را منتشر نمی‌کند؟
عرض اندام واردکنندگان
برخی کارشناسان معتقدند که ممکن است انحصار، به واسطه شرکت‌های خارجی و آن‌هایی صورت بگیرد که اجناس مورد نیاز را به تجار ایرانی می‌فروشند. به این معنا که برخی شرکت‌های خارجی محصول خود را به افرادی که نمی‌شناسند، نمی‌فروشند. رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی پرورش‌دهندگان مرغ گوشتی نیز بر این موضوع صحه می‌گذارد و تاکید می‌کند که فروشنده‌های بزرگ خوراک، به‌این راحتی به هر کسی محصول نمی‌فروشند. افرادی هم که می‌خواهند به تازگی وارد بازار شوند، باید ابتدا توسط آن‌ها اعتبارسنجی شده و پس از آن اقدام به واردات کنند.
البته رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی گاوداران نیز از زاویه دیگری این جریان را توصیف می‌کند و معتقد است تعداد کسانی که می‌توانند انحصار را در بازار نهاده‌ها ایجاد کنند، بیش از سه نفر نیست. اگرچه در ظاهر انحصاری وجود ندارد و گفته می‌شود که انحصار شکسته شده است، اما در حقیقت، کسانی که سرمایه بیشتری دارند، بازار را قرق کرده‌اند. این افراد، هم ارتباطات قوی دارند، هم سرمایه زیاد؛ بنابراین می‌توانند در مواقع لازم، با هدایت بازار، هم رقیبان خود را از صحنه به در کنند و هم قیمت‌ها را به هر شکلی که دلخواه آنهاست، تغییر دهند.
پیش از این، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی، در مصاحبه با یکی از خبرگزاری‌ها گفته بود: «بازار نهاده‌های دامی انحصاری و نیمه‌انحصاری و در اختیار حداکثر پنج نفر است، بنابراین مرغدار مجبور است نهاده‌های دامی را با هر نرخی خریداری کند و این امر ظلم به مرغدار است.»
رئیس انجمن صنایع خوراک دام، طیور و آبزیان ایران نیز بر این نکته تاکید می‌کند که هر شرکت خصوصی و دولتی می‌تواند برای واردات اقدام کند و محدودیتی وجود ندارد، اما واقعیت این است که درباره سهم بازار واردکنندگان در داخل کشور نمی‌توان به‌ر‌احتی این نظر را داد. به‌طوری که به دلایل متعدد سهم بزرگی از بازار نهاده‌های موردنیاز خوراک دام در اختیار تعداد انگشت‌شماری از واردکنندگان است؛ در نتیجه این تعداد واردکننده اثرگذاری بیشتری نسبت به دیگران در بازار دارند و همین موضوع باعث شده از آن بعضا به‌عنوان انحصار یاد شود. از سوی دیگر دولت در سال‌های اخیر برنامه استخوان‌داری جهت ورود تعداد بیشتری از واردکنندگان نهاده‌های دامی نداشته و امروز هم ندارد. امروز اگر به‌عنوان مثال به جای پنج واردکننده عمده، ۵۰ بازرگان عرصه نهاده‌های دامی داشتیم، علاوه‌بر افزایش رقابت‌پذیری و کاهش رانت و فساد، قطعا کمتر شاهد مشکلات عدیده‌ای همچون نوسانات شدید قیمتی، کیفیتی بودیم.»
پرسش و پاسخ وزیر
هفته گذشته اعضای کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی با حضور وزیر جهاد کشاورزی، وزیر صنعت، معدن و تجارت، رئیس سازمان ملی استاندارد، رئیس سازمان برنامه و بودجه، گمرک، اتاق بازرگانی، اتاق تعاون و نمایندگان بخش‌های خصوصی و تولید جلسه‌ای با موضوع وضعیت قیمت نهاده‌ها و محصولات کشاورزی و دامی برگزار کردند. در این جلسه، کریمی قدوسی، نماینده مشهد درباره ایجاد انحصار در بازار دان و مرغ توسط آقای «م» در زیر پا گذاشتن قانون انحصار از وزیر جهاد کشاورزی سوال کرد. محمود حجتی در پاسخ به این سوال گفت: «کسی که عمده بازار را در اختیار دارد ممکن است اگر بخواهد و نظارتی بر آن نباشد، در بازار دخل و تصرف داشته باشد. در حال حاضر حدود سه یا چهار شرکت وجود دارند که ۸۰ تا ۹۰ درصد واردکننده هستند؛ اما آیا باید حرکت این شرکت را متوقف کنیم یا دیگر شرکت‌ها تقویت شوند؟ اگر قرار است حرکت این شرکت متوقف شود، باید مشخص شود که براساس چه ملاک و قانونی این موضوع باید انجام گیرد. در اروپا نیز وضعیت به همین شکل است و اگر راهکار مطلوب‌تری وجود دارد ارائه شود.»
در چنین شرایطی، آنچه مسلم است این است که بهترین بازار‌ها در رقابت کامل رقم می‌خورد و سیاست بیشتر دولت‌ها حرکت در همین راستاست؛ بنابراین اگر خمیرمایه بازار، به شکلی پیچیده شد که در حوزه واردات، یک یا چند نفر نبض بازار را در دست گرفتند، لازم است دولت با ابزار‌هایی که در اختیار دارد، به بطن آن ورود کرده و با وضع قوانینی مشخص، جلوی آن بایستد.
افزایش قیمت نهاده‌های دامی
قیمت جهانی نهاده‌های اصلی دامی مانند ذرت، جو، کنجاله و دانه سویا در یکی دو ماه گذشته ۱۵ درصد افزایش قیمت را تجربه کرده است که گفته می‌شود دلایل اصلی افزایش قیمت نهاده‌های دامی در ایران به مشکلات ملی و فراملی مربوط می‌شود. با توجه به اینکه بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد نهاده‌های دامی کشور از محل واردات تامین می‌شود بنابراین این اقلام تحت تاثیر تحولات بین‌المللی قرار می‌گیرد. رشد قیمت‌های جهانی، جنگ تجاری بین آمریکا و چین، برجام همه و همه در افزایش یا کاهش قیمت نهاده‌های دامی تاثیرگذار هستند. برای مثال، قیمت ذرت در ماه گذشته در سطح بازار‌های جهانی ۲۰۵ دلار بود که این عدد امروز به ۲۴۰ دلار، قیمت جو از ۱۹۵ دلار به ۲۰۸ دلار و همین‌طور کنجاله سویا از ۳۹۰ دلار به ۴۶۰ دلار رسیده است. از آنجا که گفته می‌شود تحولات بین‌المللی نقش چشمگیری در حوزه واردات و صادرات کشور دارد، لذا این نگرانی وجود دارد که در صورت اعمال تحریم‌ها و فشار‌های اقتصادی به ایران، وضعیت واردات نهاده‌های دامی چه خواهد شد؟ آیا انحصار موجود در واردات نهاده‌های دامی می‌تواند نظم بازا را برهم زده و موجب افزایش قیمت این کالا‌های اساسی شود؟
مدیرعامل سابق شرکت پشتیبانی دام در گفتگو با «فرهیختگان» در این مورد می‌گوید: «در حال حاضر بیش از ۲۰ شرکت، صددرصد نیاز کشور به نهاده‌های دامی را تامین می‌کنند. از سوی دیگر شرایط اقلیمی و خشکسالی‌های چند سال اخیر در ایران موجب شده حجم واردات افزایش و تولیدات داخلی کاهش یابد. به گفته صدرا... دولت، قیمت نهاده‌های دامی متاثر از دو مولفه است نخست قیمت نهاده‌های دامی در بازار جهانی و دوم قیمت نفت. قیمت جهانی نهاده‌های دامی در مدت اخیر به صورت ناگهانی ۱۰ درصد افزایش یافت و از این رو واردات این کالا نیز با هزینه‌های سنگین‌تری همراه شد. چراکه نرخ ارز وارداتی پیش از تک‌نرخی شدن ارز، به قیمت ۳۳۰۰ تومان در اختیار واردکننده قرار داده می‌شد، اما پس از تک‌نرخی شدن، واردکنندگان مجبور شدند با ارز ۳۸۵۰ تومان نهاده‌های دامی را خریداری و وارد کنند. علاوه‌بر این زمانی که قیمت جهانی نفت افزایش می‌یابد، بدیهی است که کرایه‌های حمل بار زمینی و دریایی افزایش می‌یابد؛ بنابراین این امر اجتناب‌ناپذیر است که همه شرکت‌ها توانایی واردات در این حوزه را داشته باشند.»
نهاده‌های دامی و تولید سوخت
مدیرعامل سابق شرکت پشتیبانی دام در ادامه با اشاره به تولید سوخت از محصولات کشاورزی، این امر را دلیل دیگری برای افزایش قیمت نهاده‌های دامی می‌داند و می‌گوید: «در یکی دو دهه گذشته در کشور آمریکای جنوبی از جمله برزیل بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی صرف تولید اتانول یا سوخت طبیعی می‌شود. به همین دلیل تقاضای اضافی در بازار برای محصولات کشاورزی برزیل ایجاد می‌کند. در واقع کشور‌ها در زمان افزایش قیمت نفت، می‌کوشند با خرید و واردات محصولات کشاورزی، از آن‌ها سوخت اتانول تهیه کنند بنابراین طبیعی است که افزایش تقاضا برای سوخت، موجب افزایش قیمت نهاده‌های دامی می‌شود.» وی معتقد است که با اتفاقات پیش رو از جمله تحریم‌ها، احتمال بسته شدن تنگه هرمز و افزایش قیمت نفت، بازار نهاده‌های دامی نیز دچار نوسان قیمت خواهد شد. در این میان انحصار در واردات نهاده‌ها، می‌تواند التهابات بازار را تشدید کند.
دشواری واردات نهاده‌های دامی
سخنگوی کمیسیون کشاورزی و نماینده مردم گرگان در مجلس شورای اسلامی در گفتگو با «فرهیختگان» با اشاره به جلسه هفته گذشته اعضای کمیسیون با مسئولان دولتی، نتیجه حاصل این جلسه را چنین عنوان می‌کند: «بدون شک تعدادی واردکننده مشخصی در حوزه واردات نهاده‌های دامی فعالیت می‌کنند که بخش عمده‌ای از واردات این اقلام در اختیار این افراد است. با توجه به اینکه این افراد سال‌های متمادی در این حوزه مشغول به فعالیت هستند، بنابراین از تجربه کافی در این حوزه برخوردارند و در زمان بحران‌ها و تحریم‌ها، راهکار‌های عملیاتی برای دور زدن تحریم‌ها در اختیار دارند.»
نورمحمد تربتی‌نژاد معتقد است که در حال حاضر انحصار در واردات نهاده‌های دامی در معنای اصلی واژه انحصار وجود ندارد، چراکه هر فرد یا هر شرکتی که کارت بازرگانی در اختیار داشته باشند، می‌تواند در این حوزه ورود پیدا کند، اما نکته اساسی این است که در حال حاضر و با توجه به افزایش نرخ ارز در کشور، کسی توان ورود به این حوزه را ندارد؛ بنابراین دولت باید به‌منظور جلوگیری از بروز نوسانات قیمتی در بازار نهاده‌های دامی کشور، نظارت ویژه‌ای بر واردات این کالا داشته باشد.
