بعد از بستن تنگه هرمز چه اتفاقی می افتد؟/ هیچ گزینه‌ای جایگزین تنگه هرمز وجود ندارد/ قیمت نفت نه ۲ برابر، بلکه انفجاری خواهد بود

به‌طوری‌که دفاع ایران از حقوق خود، همزمان با حضور در برجام و همچنین اختلافات عمیق آمریکا با اغلب کشورهای اروپایی، کانادا، چین و هند بر سر اعمال تعرفه‌های سنگین تجاری بر کالاهای این کشورها، زمینه همگرایی جهانی برای تحریم نفت ایران مانند سال ۹۱ را کاهش داده است. همچنین به‌همراه این تحولات، روند تغییرات قیمت جهانی نفت نیز نشان می‌دهد طی یک‌سال اخیر قیمت نفت با وجود تلاش‌های روسیه و عربستان برای افزایش تولید، با کاهش تولید و صادرات دو کشور ونزوئلا و لیبی، افزایش قابل‌توجهی یافته است، به‌طوری‌که طی یک‌سال اخیر قیمت نفت از ۴۵ دلار در جولای ۲۰۱۷ به ۷۳ دلار در روزهای اخیر رسیده است.

بر این اساس، در حال حاضر بازار نفت به‌قدر کافی دچار چالش است که نمی‌تواند در کوتاه‌مدت هزینه‌های اقدام آمریکا در به صفر رساندن خرید جهانی نفت ایران را بپردازد. اما همان‌طور که گفته شد، گرچه رئیس‌جمهور به‌صورت مستقیم به موضوع بستن تنگه هرمز اشاره نداشت، بااین‌حال آنچه از سخنان وی دریافت شد، این است که ایران تا قبل از اجرای توطئه نفتی برخی همسایگان، دست به اقدام غیرعادی نخواهد زد، بلکه در شرایط غیرعادی ایران نیز از مولفه‌های قدرت خود استفاده خواهد کرد که تنگه هرمز یکی از این مولفه‌های قدرت است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر روزانه ۵۹ میلیون بشکه نفت از طریق مسیرهای دریایی جهان جابه‌جا می‌شود که تنگه هرمز با ۱۸.۵ میلیون بشکه نفت در روز، در رتبه اول قرار دارد.

این میزان انتقال نفت که معادل ۹۷ درصد صادرات پنج کشور نفتی منطقه و معادل ۳۱ درصد مصرف جهان است، در صورت یک رخداد غیرعادی و بستن مسیر، تقریبا هیچ جایگزینی برای جبران کسری آن وجود ندارد، به‌طوری‌که طی سال‌های اخیر خط ‌لوله‌هایی از سوی کشورهای عربستان و امارات احداث‌ شده است که فقط قادر به انتقال ۳۵ درصد از ظرفیت نفتی تنگه هرمز هستند. همچنین ۳۰ درصد از گاز طبیعی جهان از این مسیر عبور می‌کند که هیچ مسیر جایگزینی برای آن وجود ندارد.

۶۱ درصد ترانزیت نفتی جهان از مسیر دریایی است

براساس گزارش سال ۲۰۱۷ اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ۶۱ درصد از نفت خام و مایعات سوختی تولیدشده مانند «ال‌ان‌جی و میعانات گازی» جهان به‌وسیله نفت‌کش‌ها حمل و از مسیرهای دریایی عبور می‌کنند. براساس این گزارش، روزانه نزدیک به ۹۷ میلیون بشکه نفت خام و انواع مایعات نفتی در سطح جهان جابه‌جا می‌شود که ۵۹ میلیون بشکه از آن توسط کشتی‌ها حمل می‌شود.

بر این اساس، حدود ۶۱ درصد از نفت خام و سایر مایعات نفتی جهان از هشت مسیر دریایی و تنگه‌ شامل تنگه هرمز، تنگه مالاکا، کانال سوئز، تنگه باب‌المندب، تنگه ترکیه، تنگه دنیش، کانال پاناما و دماغه گودهوپ عبور می‌کند که به‌واسطه مشکلات طبیعی، جغرافیایی و ناامنی‌های ناشی از دزدان دریایی و همچنین اقدام کشورهای دارای مرزی جغرافیایی به بستن مسیرهای مذکور، این مسیرها به چالشی استراتژیک برای امنیت انرژی جهان تبدیل‌شده است.

۳۱ درصد از حمل‌و‌نقل دریایی نفت بر دوش تنگه هرمز

تنگه هرمز آبراهی است به طول ۱۵۸ کیلومتر که بین استان هرمزگان تا راس شوریط در استان مسندم عمان امتداد دارد. عرض آن در نواحی مختلف از حدود ۳۵ کیلومتر در جنوب جزیره لارک تا کمتر از ۶۰ کیلومتر در سایر نواحی متغیر است. براساس آمارهای رسمی، تنگه هرمز مسیر عبور روزانه ۱۸.۵ میلیون بشکه نفت خام در پایان سال ۲۰۱۷ میلادی بوده است. براساس آنچه گفته شد، هشت مسیر دریایی ۶۱ درصد (۵۹ میلیون بشکه در روز) از خرید جهانی نفت را جابه‌جا می‌کنند که در این ‌بین، سهم تنگه هرمز از این ۵۹ میلیون بشکه، ۳۱ درصد و سهم هفت مسیر دیگر ۶۹ درصد است.

تنگه مالاکا این تنگه با انتقال ۱۶ میلیون بشکه نفت خام در روز، با سهم ۲۷ درصدی در انتقال مواد نفتی پس از تنگه هرمز در مقام دوم قرار دارد. این تنگه که پل ارتباطی میان اقیانوس هند و اقیانوس آرام است، با عرض ۲.۷ کیلومتری خود، یک مسیر باریک به همراه مخاطرات طبیعی و حمله متعدد دزدان دریایی است.

کانال سوئز این کانال به همراه خط لوله سومد سومین مسیر انتقال نفت خام و گاز مایع طبیعی به اروپا و آمریکای شمالی است که در سال ۲۰۱۶ حدود ۵/۵ میلیون بشکه در روز ( ۱۷ درصد از مواد نفتی و ۶ درصد از مایعات سوختی و ال‌ان‌جی صادرشده از طریق مسیرهای دریایی جهان) را انتقال داده است.

دماغه گودهوپ این دماغه که در جنوبی‌ترین نقطه آفریقای جنوبی قرارگرفته است، روزانه با انتقال ۵.۸ میلیون بشکه نفت خام و مایعات نفتی، ۹ درصد از حمل‌و‌نقل دریایی نفت‌خام جهان را در اختیار دارد. یکی از مخاطرات محیطی این مسیر، صخره‌های خطرناک آن است که هزینه عبور و مرور را افزایش می‌دهند.

تنگه باب‌المندب این تنگه که بین شاخ آفریقا و خاورمیانه واقع ‌شده است، روزانه ۴.۸ میلیون بشکه نفت خام و مایعات نفتی را جابه‌جا می‌کند که با سهم هشت درصدی خود در جابه‌جایی مواد نفتی، رتبه چهارم را دارد.

تنگه دنیش این تنگه که یکی از اصلی‌ترین مسیرهای انتقال نفت روسیه به اروپاست، دریای بالتیک را به دریای شمال وصل می‌کند. تنگه دنیش در حال حاضر روزانه ۳.۲ میلیون بشکه نفت جابه‌جا می‌کند این میزان حدود ۵.۴ درصد از جابه‌جایی نفت از طریق مسیرهای دریایی و تنگه‌هاست.

تنگه ترکیه این تنگه که عمدتا برای انتقال نفت و مایعات سوختی از دریای خزر مناسب است، در سال ۲۰۱۶ حدود ۲.۴ میلیون بشکه در روز نفت و مایعات نفتی جابه‌جا کرده است که سهم چهار درصدی در صادرات از مسیرهای دریایی دارد. عرض این تنگه کمتر از یک کیلومتر است و به جهت تنگناهای طبیعی از جمله مسیرهای دشوار برای انتقال نفت و مایعات نفتی است.

کانال پاناما این کانال که اقیانوس آرام را به دریای کارائیب و اقیانوس اطلس وصل می‌کند، حدود ۳۳ متر عرض دارد که روزانه با ‌جابه‌جایی ۹۲۱ هزار بشکه نفت و ۸۴۳ هزار بشکه فرآورده‌های نفتی، سهم ۲.۸ درصدی در انتقال نفت و مواد نفتی دارد.

۳۰ درصد از خرید جهانی LNG از تنگه هرمز عبور می‌کند

براساس آمارها، در سال ۲۰۱۷ کشور قطر حدود ۳.۷ تریلیون فوت مکعب گاز مایع طبیعی (LNG) از طریق تنگه هرمز به جهان صادر کرده است که این میزان حدود ۳۰ درصد از خرید جهانی ال‌ان‌جی است. محصولات پتروشیمی نیز بخش دیگری از تجارت جهانی مشتقات نفتی است که بخش عمده‌ای از آن از تنگه هرمز عبور می‌کند و برخلاف نفت خام، در کوتاه‌مدت هیچ‌جایگزینی برای این دو محصول وجود ندارد.

بر این اساس می‌توان گفت مسیر دریایی تنگه هرمز در بین هفت مسیر دیگر، شاهراه انتقال محموله‌های نفتی جهان محسوب می‌شود که هرگونه تنش در این منطقه می‌تواند به‌شدت موجب افزایش قیمت نفت و به هم خوردن تعادل فعلی عرضه و تقاضا در بازار جهانی نفت شود.

خط لوله‌ها فقط جایگزین ۳۵ درصد ظرفیت تنگه هرمز

نفت صادراتی پنج کشور منطقه شامل عربستان سعودی، عراق، امارات متحده عربی، کویت و قطر از تنگه هرمز عبور می‌کند که چهار کشور عربستان با ۱۶ درصد، عراق با ۷.۵ درصد، امارات با ۶ درصد و کویت با ۴.۵ درصد، در مجموع ۳۴ درصد از نفت موردنیاز جهان را تامین می‌کنند.

براساس آمارها، حدود ۹۷ درصد از نفت صادراتی منطقه از طریق تنگه هرمز و تنها سه درصد از آن از سایر مسیرهای ازجمله خط لوله‌های ساخته‌شده توسط برخی کشورهای عربی جابه‌جا می‌شود. در این‌ بین حدود ۸۸ درصد نفت عربستان سعودی، ۹۸ درصد نفت عراق، ۹۹ درصد نفت امارات متحده عربی و صددرصد نفت کشورهای کویت و قطر از تنگه هرمز عبور می‌کند که این مسیر را به شاهراه جهان تبدیل می‌کند. یکی از گزینه‌هایی که برای تامین نفت مورد نیاز جهان بعد از بستن تنگه هرمز مطرح‌ شده، موضوع خط لوله‌هایی است که در سال‌های اخیر با در نظر گرفتن چنین شرایط از سوی برخی کشورهای عربی ایجاد شده است.

اما مطالعات نشان می‌دهد این خط لوله‌ها هم به لحاظ نگهداری و احداث هزینه هنگفتی دارند و هم به جهت ظرفیت انتقال نفت چندان تاثیری برای جبران کمبود نفت نخواهند داشت، برای مثال خط لوله ۳۲۰ کیلومتری سومد که نفت خام را از طریق دریای سرخ به دریای مدیترانه می‌رساند، حاصل یک سرمایه‌گذاری مشترک بین شرکت نفت و گاز عمومی مصر (۵۰ درصد)، آرامکو (۱۵ درصد)، شرکت سرمایه‌گذاری بین‌المللی نفت ابوظبی (۱۵ درصد)، شرکت‌های چندگانه کویت (۱۵ درصد) و قطر پترولیوم (۵ درصد) است که روزانه ‌تنها ۴/۲ میلیون بشکه نفت می‌تواند انتقال دهد.

براساس منابع آماری، عربستان برای رهایی از مخاطرات احتمالی بستن تنگه هرمز طی سال‌های اخیر خط لوله‌ای به دریای سرخ کشیده است که روزانه قادر است ۴.۸ میلیون بشکه نفت خام جابه‌جا کند. همچنین امارات نیز خط لوله‌ای را تا بندر فجیره در کرانه دریای عمان کشیده است که تنها قادر به حمل روزانه ۱.۵ میلیون بشکه نفت است. بر این است از مجموع ۱۸.۵ میلیون بشکه نفت خام صادراتی منطقه، در حال حاضر تنها برای ۶/۶ میلیون بشکه خط لوله وجود دارد که این میزان ۳۵ درصد از کل جابه‌جایی نفت از تنگه هرمز را شامل می‌شود.

ژاپن، کره، چین و هند قربانی زورگویی آمریکا می‌شوند؟

یکی دیگر از آثار جهانی قطع صادرات نفت از تنگه هرمز، اثر آن روی رشد اقتصادی خریداران اصلی نفت است. براساس برآورد اداره اطلاعات انرژی آمریکا، حدود ۸۰ درصد از ۱۸.۵ میلیون بشکه نفت خام صادراتی از خلیج‌فارس به کشورهای چین، ژاپن، هند، کره جنوبی و سنگاپور صادر می‌شود که در صورت ایجاد هر تنشی در منطقه خلیج‌فارس و بسته شدن تنگه هرمز، فعالیت صنایع این کشورها آسیب جدی خواهد دید.

درنهایت، این موضوع رشد اقتصادی کشورهای مذکور را که جزء اقتصادهای برتر جهان هستند، به‌شدت تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. طبیعی است که با به مخاطره افتادن رشد اقتصادی و فعالیت صنایع این کشورها، کشورهای مذکور بی‌تفاوت به زورگویی آمریکا نخواهند بود و در معادلات جهانی به حل این تنش اقدام خواهند کرد.

محمدعلی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک  در گفت‌وگو با فرهیختگان:

هیچ گزینه‌ای جایگزین تنگه هرمز وجود ندارد

برداشت من از پیام دکتر روحانی این است که ما نمی‌خواهیم تنگه هرمز را ببندیم؛ بلکه می‌گوییم تنگه باید باز باشد که هم شما صادر کنید و هم ما صادر کنیم؛ مثل حالتی که هم‌اکنون وجود دارد. اما اگر بعضی از کشورها توطئه کردند که نفت ما صادر نشود، طبیعتا شرایط فعلی عوض می‌شود و شرایط به هم می‌خورد. در شرایط غیرعادی، هر کشوری از مولفه‌های قدرت خودش استفاده می‌کند و تصمیم ایران بر اقدام متقابل در شرایط غیرعادی، طبیعی است. لذا اگر روزی برسد که اجازه ندهند ما نفتی صادر کنیم، طبیعتا شرایط عوض می‌شود و بخواهند ما را تحت‌فشار بگذارند، ما هم می‌توانیم دیگران را تحت‌فشار بگذاریم.

 به صفر رساندن خرید نفت ایران، برنامه‌ای است که همسایه‌های جنوبی ایران تحریک و تدارک کردند، باید سعی کنیم پیام تشنج‌آفرین بر منطقه نباشد، بلکه منطقه در همزیستی مسالمت‌آمیز باشد و مشکلی پیش نیاید. در حال حاضر حدود ۱۸.۵ میلیون بشکه نفت به‌صورت روزانه از این منطقه عبور می‌کند که عربستان یک خط ویژه‌ و امارات یک خط لوله‌ احداث کرده‌اند که تنگه هرمز را دور بزند. اما اینها نتوانسته‌اند صددرصد وابستگی خود به تنگه هرمز را قطع کنند. در این زمینه با وجود تلاش‌های ناکام عربستان و امارات، سه کشور کویت، عراق و قطر هیچ‌گزینه‌ای غیر از تنگه هرمز ندارند.

قیمت نفت نه ۲ برابر، بلکه انفجاری خواهد بود

اگر پادوهای منطقه‌ای به آمریکایی‌ها فشار بیاورند که نفت ایران را به صفر برساند، قطعا به ضرر خودشان تمام خواهد شد و مصرف‌کننده‌ها که یک قیمت ۷۰ یا ۸۰ دلاری نفت می‌پردازند، در آن زمان مصرف‌کننده‌ها هم قیمت‌های غیرقابل‌پیش‌بینی خواهند پرداخت که هزینه‌های این کارها خیلی سنگین خواهد بود. لذا این‌طور نیست که ما فقط باید هزینه بپردازیم. خریداران باید با قیمت بالاتری بخرند و قطعا با کمبود روبه‌رو خواهیم شد و چه طور می‌شود ۱۸.۵ میلیون بشکه را جایگزین کرد. کل ذخیره‌سازی‌ای که مصرف‌کننده‌های کشورهای صنعتی دارند برای ۹۰ روز است. بعد از ۹۰ روز چه ‌کار خواهند کرد؟

اینها به دنبال این هستند که دو میلیون بشکه ایران را جایگزین کنند، در حالی‌که اینها اگر بخواهند جایگزین کنند، باید برای حدود ۱۸ تا ۲۰ میلیون بشکه جایگزین پیدا کنند، نه برای دو میلیون بشکه ایران. اینها اشتباه محاسباتی است که فکر می‌کنند برای دو میلیون بشکه نفت ایران باید جایگزین پیدا کنند، که همان دو میلیون هم خیلی سخت است و آن موقع قیمت نفت به سطحی می‌رسد که دیگر کسی باور نمی‌کند.

اگر نفت تنگه هرمز قطع شود، غیرقابل‌پیش‌بینی است و دنیا با کمبود نفت ۱۸ تا ۲۰ میلیون بشکه روبه‌رو می‌شود و غیرقابل‌جبران است. چنانچه به این وضعیت برسد، آنجا افزایش قیمت نخواهیم داشت، بلکه انفجار قیمت رخ خواهد داد و قطعا مصرف‌کننده‌ها با سختی‌های بیشتری باید نفت تهیه کنند که این کار غیرممکن است و کشورهای مصرف‌کننده و منطقه تلاش کنند که کار به‌صورت مسالمت‌آمیزی با خرد و تدبیر جهانی حل شود.