چرا ترکیه بر تشکیل منطقه حائل در سوریه اصرار دارد؟

به گزارش پایگاه 598، حمله ترکیه به شهر جرابلس در شمال حلب که با همراهی برخی گروه‌های تروریستی صورت گرفت، بیشتر از هر امر دیگری بیان‌گر حساسیت رو به افزایش آنکارا نسبت به استقلال نسبی کردهای شمال سوریه است. در این میان همراهی آمریکا با ترکیه هم قابل توجه است. آمریکا به کردهایی که در قالب نیروهای دموکراتیک به غرب فرات وارد شده بودند، تذکر داد که در صورت تمایل به ادامه کمک‌های واشنگتن به آن‌ها، باید سریعا این منطقه را ترک نمایند؛ امری که با پذیرش کردها مواجه شد. این مساله به خوبی نشان می‌دهد که ترکیه توانسته آمریکا را نسبت به حساسیت فوق‌العاده خود در خصوص یکپارچه نشدن حضور کردها در نوار شمالی سوریه، همراه سازد.

آن‌چه در ادامه می‌آید، مقاله‌ای است در خصوص خواسته‌ی مکرر ترکیه مبنی بر ایجاد یک منطقه حائل در شمال سوریه که پیش‌تر در وبگاه اندیشکده راهبردی تبیین منتشر شده بود و اکنون به دلیل حضور عملیاتی ترکیه در جرابلس که شرقی‌ترین نقطه از منطقه حائل مذکور است، این مقاله بازنشر می‌گردد.

***

اگرچه ایجاد یک منطقه حائل در بخشی از نوار شمالی سوریه، طرحی است که از همان ابتدای بحران سوریه در سال 2011 توسط دولت ترکیه مطرح شده بود[1] اما در شرایط کنونی اردوغان با جدیت بیشتری سعی دارد تا این طرح را عملی سازد. مقامات آنکارا بارها و بارها بر ضرورت تشکیل چنین منطقه‌ای در سوریه تاکید کرده‌اند.

1. کاهش وسعت طرح منطقه حائل

طرح ترکیه برای ایجاد منطقه حائل بسیار وسیع‌تر از طرح کنونی بود. بر اساس آن طرح و پس از پیشروی کردها در استان حسکه در شمال شرق سوریه، منطقه حائل از امتداد استان هاتای ترکیه و به عمق 20 کیلومتر در داخل خاک سوریه آغاز می‌شد. این منطقه با جسرالشغور، عفرین و اعزاز هم‌مرز بوده و نهایتا در شرق سوریه تا استان حسکه و مناطق تحت اداره کردها ادامه می‌یافت. [2]

طرح اولیه ترکیه برای ایجاد منطقه حائل البته با واکنش‌هایی روبرو شد. علاوه بر مخالفت قاطع دولت بشار اسد، واشنگتن هم هیچ‌گاه موافقت خود را با این طرح اعلام نکرد. حتی زمانی که اردوغان اصرار داشت تا این‌گونه وانمود کند که آمریکا موافق این طرح است، کاخ سفید صریحا گفت که این‌گونه نیست و آمریکا مخالف چنین طرحی است.[3] هم‌چنان نشانه‌ای در خصوص موافقت آمریکا با طرح منطقه حائل در دسترس نیست. اما فرانسه با تشکیل چنین منطقه‌ای البته در شمال حلب موافق بود.[4] طبیعی بود که سازمان ملل نیز با این طرح مخالف باشد و بارها نمایندگان دبیرکل این سازمان در سوریه، این مخالفت را ابراز داشتند.

اما منطقه مدنظر ترکیه که بخش گسترده‌ای از نوار شمالی سوریه را جز استان حسکه در بر می‌گرفت، با گذشت زمان کاهش پیدا کرد. مهم‌ترین عامل در تقلیل مساحت منطقه حائل مدنظر ترکیه، اقدامات کردها بود. کردها با پیش‌قراولی حزب اتحاد دموکراتیک سوریه (PYD) و یگان‌‌های مدافع خلق (YPG) و البته تحت حمایت‌های بسیار آمریکا، توانستند وسعت بیشتری را تحت قلمروی خود قرار دهند تا خودمختاری نسبی آن‌ها بر سرزمین‌های بیشتری اِعمال شود. آشکارترین همراهی آمریکا با کردها برای آزادسازی برخی مناطق تحت اشغال داعش، در تل‌ابیض (گری سپی) در شمال استان رقه و در مرز با ترکیه صورت گرفت. یکی از فرماندهان YPG در این خصوص می‌گوید که فقط با یک تلفن، جنگنده‌های آمریکایی را به کمک می‌طلبیده تا کردها بتوانند با حمایت هوایی، در زمین پیشروی کنند. تل‌ابیض و عین‌عیسی در نزدیک رقه با این همکاری معنادار از دست داعش رها و به اشغال نیروهای کرد در آمد. در شرایط کنونی کردها دارای چهار کانتون جزیره، گری‌سپی (تل‌ابیض)، کوبانی (عین العرب) و عفرین هستند که هر یک از این کانتون‌ها دارای حکومت و نیروی نظامی مختص به خود می‌باشند.

تنها منطقه‌ای که اکنون موجب عدم پیوستگی چهار کانتون کردها در نوار شمالی سوریه شده است، حد فاصل اعزاز در شرق کانتون عفرین و جرابلس در غرب کانتون کوبانی می‌باشد. این منطقه اکنون محل حضور چندین گروه تروریستی از جمله جبهه النصره و احرار الشام می‌باشد که همسو با ترکیه، اقدام می‌‌کنند. در صورت تسلط کردها بر این منطقه و تشکیل کانتون پنجم، عملا نوار شمالی سوریه یعنی از حسکه در شرق تا جبل الکرد در مرز استان هاتای ترکیه، در اختیار این گروه قرار خواهد گرفت.

تحقق سیطره کردها بر نوار شمالی سوریه، تبعات معناداری برای دولت ترکیه در پی خواهد داشت. لذا اردوغان رئیس جمهور ترکیه و همکارانش سعی دارند تا به طرح حداقلی منطقه حائل بسنده کرده و ضرورت تشکیل چنین منطقه‌ای را به صورت مداوم یادآوری کنند. این منطقه، بر اساس اطلاعات منتشر شده، در عمق 50 کیلومتری از مرز مشترک با سوریه و به طول 90 کیلومتر خواهد بود. دو شهر مهم جرابلس و مارع در مرزهای این منطقه قرار خواهند داشت.

نقشه منطقه حائل در سوریه، منتشر شده توسط روسیا الیوم[5]

تشکیل چنین منطقه‌ای برای اردوغان یک امر حیاتی است و لذا از هرگونه ماجراجویی جدید برای تحقق طرح خود، در صورت فراهم بودن شرایط محیطی ابایی ندارد. به عنوان مثال در اوایل تیرماه امسال، برخی رسانه‌های ترکیه از تدارک دولت این کشور برای حمله زمینی به سوریه خبر دادند. این طرح شامل ورود 12 هزار سرباز ترک به سوریه جهت اشغال شهر جرابلس و هم‌چنین مارع بود تا کردها نتوانند این منطقه را به تصرف خود درآورند. آن‌گونه که روزنامه حریت گزارش داد، رئیس ستاد مشترک ارتش ترکیه با این خواسته نخست‌وزیر این کشور مخالفت کرده بود.[6] البته در این خصوص روایت‌های متفاوتی ذکر شده است.[7]

2. دلایل اصرار ترکیه بر ایجاد منطقه حائل

اما چرا اردوغان با وجود این‌که پس از ماه‌ها هنوز موفق به کسب رضایت برخی قدرت‌های جهانی در خصوص تشکیل منطقه حائل نشده، سعی دارد تا این طرح را عملیاتی سازد؟ به نظر می‌رسد موارد زیر، برخی از دلایل این خواسته مکرر اردوغان باشد:

1-2. مساله کردها

اگرچه صالح مسلم رهبر حزب اتحاد دموکراتیک سوریه (PYD) هرگونه استقلال‌طلبی این حزب و عمده کردهای سوریه را تکذیب کرده، اما واقعیت این است که مساله استقلال کردها یک گزینه محتمل در آینده سوریه است، هرچند یک گزینه ضعیف محسوب شود. آمریکا به خوبی می‌داند که در صورت هرگونه تائید استقلال کردهای سوریه، ابتدا باید ترکیه را که عضو ناتوست، قانع سازد. هرگونه حرکت به سوی استقلال از سوی کردهای سوریه، به صورت مستقیم امنیت ملی ترکیه را به خطر می‌اندازد. کردهای سوریه عمدتا همسو با حزب معارض «کارگران کردستان» (PKK) در ترکیه هستند تا جایی که PYD به عنوان شاخه PKK در سوریه قلمداد می‌شود. بر این اساس، استقلال کردهای سوریه می‌تواند امنیت ملی و تمامیت ارضی ترکیه را در معرض خطر قرار دهد. حساسیت ترکیه نسبت به کردهای سوریه تا حدی است که حتی یک سوریه‌ی فدرال با اعطای خودمختاری به کردهای این کشور هم می‌تواند شرایط را برای آنکارا سخت سازد. بر همین اساس، آمریکا اگرچه تا کنون در قالب مبارزه با داعش، سعی کرده تا زمینه پیروزی کردها بر این گروه را فراهم سازد اما هرگونه حمایت، حتی از خودمختاری نسبی آن‌ها را هم رد کرده است.[8] بررسی این ادعای آمریکا در چارچوب این مقاله نمی‌گنجد.

در هر صورت، ترکیه با توجه به حساسیت بسیاری که در عرصه داخلی و خارجی نسبت به مساله کردها دارد، نمی‌تواند نسبت به هرگونه قدرت‌گیری کردها در سوریه و تکمیل نوار کردی در شمال این کشور بی‌تفاوت باشد. اگرچه PYD استقلال‌طلبی را رد کرده اما برخی چهره‌های کرد با توجه به پیشروی‌‌های صورت گرفته در نوار شمالی سوریه، سعی دارند مساله تجزیه این کشور و استقلال کردها را به عنوان یک آرمان نهایی بیان کنند. طبیعی است که در چنین شرایطی، ترکیه حساس‌تر می‌شود.

نقشه ارائه شده توسط نوری بریمو یکی از کردهای معروف سوریه[9]

2-2. ادامه کمک‌رسانی به تروریست‌ها

زمانی که «تل ‌ابیض» یا به قول کردها «گری سپی» به تصرف کردها در آمد و داعش ناچار به عقب‌نشینی از این شهر مرزی میان ترکیه و سوریه شد، در واقع یکی از اصلی‌ترین گذرگاه‌های کمک‌رسانی آنکارا به تروریست‌ها از میان رفت. در صورت پیشروی کردها در مناطق قرار گرفته در حد فاصل جرابلس و اعزاز، شکست راهبردی در ماجرای تل‌ابیض دوباره تکرار می‌شود و عملا توانایی کمک‌رسانی ترکیه به تروریست‌ها محدودتر می‌گردد. اصرار ترکیه مبنی بر این‌‌که منطقه حائل به عنوان منطقه پرواز ممنوع معرفی شود، به نوعی تلاش برای زمینه‌سازی حضور گروه‌های تروریستی همسو با خود در این منطقه، بدون هرگونه خطری از سوی جنگنده‌های روسیه و سوریه می‌باشد. طبیعی است که در صورت تشکیل چنین منطقه‌ای، امکان تقویت این گروه‌ها از سوی ترکیه افزایش یافته و قدرت عملیاتی آن‌ها در مناطق همجوار با آن بیشتر خواهد شد. با این وجود دولت ترکیه اصرار دارد تا این‌گونه وانمود کند که یکی از اهدافش از پافشاری بر ایجاد منطقه حائل، دور کردن گروه‌های تروریستی از مرزهایش است. طبیعی است که وقتی ترکیه به صورت صریح از برخی گروه‌های تروریستی حمایت می‌کند، کانال‌های کمک‌رسانی خود به این گروه‌ها را قطع نخواهد ساخت و زمینه را برای تضعیف آن‌ها فراهم نمی‌کند.

3-2. مشکلات ناشی از پناهندگان سوری در ترکیه

ترکیه ایجاد یک منطقه حائل در شمال سوریه را یکی از راهکارهای حل موقت مساله پناهندگان معرفی می‌کند. انسانی‌ترین دلیلی که مقامات ترکیه در خصوص ضرورت اجرای این طرح بیان می‌کنند، بازگشت پناهندگان سوری ساکن در شهرها و اردوگاه‌های ترکیه به کشور خودشان است ولی واقعیت این است که در پس این هدف انسانی، هدف‌های راهبردی دیگری نهفته. اگرچه اردوغان در ابتدای بحران سوریه سعی کرد تا با اقدامات احساسی هم‌چون فرزندخواندگی یکی از کودکان سوریه، مساله پناهندگی را ترویج دهد و زمینه را برای فشار بیشتر به بشار اسد فراهم سازد، اما واقعیت این است که تبعات اقتصادی و اجتماعی پناهندگان، متوجه آنکارا شده است.

تاکید مکرر اردوغان بر ایجاد منطقه حائل باعث شده تا برخی تحلیل‌گران یکی از دلایل برجسته شدن موضوع پناه‌جویان به اروپا طی ماه‌های اخیر را، اقدامات ترکیه بدانند. به عنوان مثال المانیتور در تحلیلی می‌نویسد: «واضح است که هیچ یک از این اقدامات بدون اطلاع اردوغان قابل انجام نبوده است. برای چهار سال، اردوغان پناهجویان را به این امید نگه داشت که از آن ها برای براندازی اسد استفاده کند. از آنجا که همه طرح های رئیس جمهور ترکیه در این زمینه شکست خورد، وی تصمیم گرفت فشار انسانی غیرقابل تحملی را به قلب اروپا وارد کند. به نظر می رسد وی امیدوار است با این کار، کشورهای عضو ناتو را وادار کند که «ریشه مشکل» را هدف قرار داده و علیه دولت اسد، اقدام نظامی کنند.»

3. جمع‌بندی

اصرار ترکیه برای تشکیل منطقه حائل در شمال حلب، بیشتر از آن‌که به گفته مقامات آنکارا برای کمک به روند حل بحران سوریه باشد، در راستای منافع ترکیه مطرح شده است. اردوغان با این طرح سعی می‌کند به سه هدفِ ممانعت از تشکیل نوار یکپارچه کردی در شمال سوریه، کاهش مشکلات ناشی از پناهندگان سوری ساکن در ترکیه و هم‌چنین زمینه‌سازی برای حمایت و کمک بیشتر به تروریست‌های همسو با خود دست یابد. طبیعی است که چنین طرحی می‌تواند پیامدهای راهبردی‌ای در نظم کنونی منطقه فراهم ساخته و با اعلام منطقه پرواز ممنوع، عملا تجزیه سوریه را با شعارهای انسان‌دوستانه و البته غیرواقعی آنکارا هم‌چون مبارزه با تروریسم و کمک به پناهجویان، عملیاتی سازد. با وجود تلاش‌های اردوغان برای زمینه‌سازی این طرح، واقعیت این است که هیچ‌گاه یک اتفاق نظر قوی میان جبهه غربی-عربی برای اجرایی شدن منطقه حائل شکل نگرفته است. در کنار همه مخالفت‌هایی که طی چهار سال اخیر با این طرح شده، به نظر می‌رسد باید سه مولفه‌ یعنی؛ ورود نظامی روسیه به بحران سوریه و تشکیل ائتلاف چهارگانه، افزایش تنش میان مسکو و آنکارا به دلیل هدف قرار گرفتن جنگنده روسیه توسط ارتش ترکیه و هم‌چنین تلاش‌های صورت گرفته برای دستیابی به یک راه‌حل سیاسی در چارچوب نشست‌های برگزار شده در وین یک و دو را هم به معادلات بحران سوریه افزود. به نظر نمی‌رسد با وجود این مولفه‌ها، شکل‌گیری منطقه حائل در سوریه، عملیاتی باشد.