نقد جامعه‌شناختی "جدايي نادر از سيمين"

«پرویز امینی» پژوهشگر و جامعه‌شناس با اشاره به فیلم سینمایی «جدایی نادر از سیمین» گفت: کارگردان به لحاظ زیرساختی جامعه ایرانی را آنچنان فاسد معرفی می‌کند که موجه‌ترین طبقات اجتماعی هم در آن نمی‌توانند اخلاقی زندگی کنند.

«پرویز امینی» در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی فارس در تحلیل جامعه‌شناختی فیلم «جدایی نادر از سیمین» اظهار داشت: فیلم «جدایی نادر از سمین» جزو محدود و شاید معدود فیلم‌هایی است که مورد حمایت دولت بعد از انقلاب بوده است که به خوبی از جشنواره فیلم فجر می‌توان فهمید - برگزارکننده آن معاونت سینمایی وزارت ارشاد و شخص شمقدری - همچنین وجود برخی از افراد در هیئت داوران جشنواره مانند عباسی و ابوالقاسم طالبی که نسبتشان با جمهوری اسلامی معلوم است، همراه با معرفی این فیلم به جشنواره برلین و تاکید شمقدری بر انجام رایزنی و توافق جهت معرفی این فیلم به جشنواره برلین حکایت از حمایت همه جانبه دارد.

* فیلم «جدایی نادر از سیمین» حکومتی‌ترین فیلم در عین حال علیه جامعه ایرانی

وی با بیان اینکه صداوسیما با در اختیار قرار دادن تیزر تبلیغاتی رایگان به فیلم «جدایی نادر از سیمین» در فروش پر رونق آن نقش مهمی ایفا کرده است، ‌افزود: «برنامه هفت» یکی از نقاط مرکزی توجه‌اش در یک ساله گذشته در برنامه‌سازی، فیلم «جدایی نادر از سیمین» بوده است، یا شبکه یک تلویزیون برنامه «پارک ملت» در نظرسنجی تلویزیونی طوری به جامعه القا کرد که «جدایی نادر از سیمین» بهترین فیلم سه دهه از ابتدای انقلاب بوده است یا آوردن منتقدی که این فیلم را به عنوان بهترین فیلم معرفی کرد، در همین راستا سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران از کارگردان فیلم تجلیل کرده است و معرفی این فیلم به جایزه اسکار که از طریق معرفی دولت‌ها امکان‌پذیر است، همه و همه حکایت از حمایت حکومت دارد، به طوری که کمتر فیلمی بوده است که طی 30 سال گذشته به این میزان حکومت از آن حمایت کرده است.

* نادر از سیمین جدا می‌شود یا سیمین از نادر؛ بالاخره کدامیک؟!

امینی با تاکید بر اینکه نقد او به فیلم «جدایی نادر از سیمین» مبنای تحلیلی دارد، اظهار داشت: نقدی که انجام می‌دهم، از زاویه نقد حکومت نیست، بلکه تلاش در تحلیل فیلم است، فرق بین نقد و تحلیل فیلم این است که در تحلیل فیلم، تلاش برای فهمیدن پیام اصلی یا در واقع خود فیلم است، هنوز وارد نقد، ارزیابی و داوری نشدیم و اینکه تلاش کنیم تا حرف اصلی فیلم را متوجه شویم، لذا با زاویه دید جامعه‌شناسی، راجع به فیلم صحبت می‌کنم و تمرکزم بیشتر روی مضمون و نقدی به عنوان یک شهروند ایرانی است.

* فرضیه فیلم «جدایی نادر از سیمین»: ایران جای تربیت فرزند نیست/ خارج از ایران بهترین مکان برای رشد اخلاق!

وی با بیان اینکه فیلم حداقل در دو مسیر اصلی، پیام اصلی خودش را منتقل می‌کند، ادامه داد: محتوای اصلی که فیلم بر آن متمرکز است، در بخش اول یا در واقع سکانس اولیه فیلم است که فرضیه فیلم نهفته است، در واقع فرضیه فیلم جایی است که سمین با مراجعه به دادگاه، خواستار طلاق است، توجه داشته باشید که سیمین می‌خواهد از نادر طلاق بگیرد، در حالی که اسم فیلم «جدایی نادر از سیمین» است، در فرضیه اصلی می‌بینیم که سیمین در دادگاه می‌خواهد طلاق بگیرد، در اینجا وقتی قاضی در دادگاه می‌پرسد که دلیل طلاق شما چیست، سیمین می‌گوید: می‌خواهم خارج از کشور بروم، ولی شوهرم نمی‌آید، نادر هم می‌گوید که پدر من آلزایمر دارد و کسی نیست که او را نگه دارد، قاضی وقتی به سیمین می‌گوید: برای چی می‌خواهی به خارج بروی؟ و دلیل خارج رفتن او را می‌پرسد، سمین در جواب می‌گوید: من نگران تربیت فرزندم در ایران هستم! در واقع فرضیه اصلی یا پیام اصلی را در سکانس اول بیان می‌کند که ایران جای زندگی نیست، جای مناسبی برای تربیت فرزند من نیست، بنابراین باید به خارج از کشور رفت.

*چالش بین جامعه سنتی و مدرن مذهبی

این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه در طول فیلم «جدایی نادر از سیمین» کارگردان از دو مسیر تلاش می‌کن، این فرضیه را اثبات کند، درباره شخصیت‌های فیلم ابراز داشت: شخصیت‌هایی که در فیلم هستند،یکی شخصیت نادر است. نادر یک شخصیت مدرن از طبقه متوسط شهری و صاحب یک‌سری اخلاقیات یا به عبارتی دیگر یک فرد اخلاقی است، اما اخلاقی مدرن؛ یعنی یک اخلاق خود نوبنیاد است، نسبت به پدرش تعلق خاطر دارد و حاضر نیست، از او به خاطر خواسته سیمین صرف نظر کند، نادر شخصی است که آموزش‌هایی به فرزندش می‌دهد و حتی در برخی از صحنه‌های داستان یک شخصیت اخلاقی است، در کنار او، راضیه از یک طبقه متوسط ضعیف اقتصادی دارای باورهای سنتی مذهبی است، در جایی از فیلم نشان می‌دهد که راضیه به دفاتر مراجع تقلید مراجعه می‌کند و احتیاط‌های شرعی دارد و این باورها در لابه‌لای فیلم نشان داده می‌شود، پس راضیه یک شخصیت اخلاقی، اما با چهره سنتی در مقابل چهره مدرن قرار دارد و فیلم سعی می‌کند با چالش بین این دو کاراکتر پیش رود.

* آیا به راستی نمی‌توان در ایران اخلاقی زیست

وی با اشاره به برخی از سکانس‌های فیلم افزود: داستان در مسیر خودش با دو تا موضوع این دو نفر را در مقابل قرار می‌دهد، یکی قسمت آنجا که نادر زیر بار آگاهی و دانستن از باردار بودن راضیه نمی‌رود، پنهان می‌کند و در دادگاه دروغ می‌گوید، دیگر اینکه راضیه، تصادف روز گذشته را که قبل از برخوردش با نادر بود ـ آنجایی که می‌رود پدر نادر را از کیوسک مطبوعاتی بیاورد، چرا که پدر آلزایمر داشته و خانه را ترک کرده است ـ را پنهان می‌کند، به تعبیری راست نمی‌گوید و دروغ می‌گوید؛ یعنی چالش‌ها و مناقشات میان دو نفر ایجاد می‌شود، نتیجه این می‌شود که موجه‌ترین طبقات و اقشار اجتماعی جامعه هم از طبقه سنتی و هم از طبقه مدرن که می‌خواهند اخلاقی زندگی کنند و هم آدم‌های موجهی هستند، هر دو مرتکب دروغ می‌شوند، به عبارت دیگر در شرایط امروز جامعه ایرانی، نمی‌توان اخلاقی زندگی کرد.

* دروغ در «جدایی نادر از سیمین» نماد بی‌اخلاقی در جامعه ایرانی است

امینی با بیان اینکه دروغ در فیلم «جدایی نادر از سیمین» نماد بی‌اخلاقی است، اظهار داشت: در واقع افرادی که در ایران می‌خواهند موجه و اخلاقی باشند و اخلاقی باقی بمانند، نمی‌توانند اخلاقی زندگی کنند و نتیجه این می‌شود که دختر نادر در یکی از صحنه‌های دادگاه وقتی از قاضی می‌خواهد که از پدرش سوال کند که «آیا پدر می‌دانسته راضیه باردار است» در اینجا می‌خواهد یک چالشی را بین «ترمه» دختر نادر و نادر ایجاد کند، چرا که ترمه هم اخلاقی بار آمده و نسبت به مسائل اخلاقی حساس است، چون دروغ پدر برای او بزرگ است و تلاش می‌کند، بفهمد دروغ بوده است یا راست! این در حالی است که نادر چند بار از اصل ماجرا طفره می‌رود، نهایتاً به ترمه می‌گوید که مجبور شدم، دروغ بگویم، یا در یک صحنه‌ای از دادگاه به طور اتفاقی قاضی از «ترمه» می‌پرسد که آیا پدرش به بارداری راضیه آگاهی داشته یا نه؟ ترمه علیرغم اطلاع داشتن از آگاهی پدر، بیان می‌کند: نه! به این ترتیب، خود ترمه هم مرتکب کار غیراخلاقی می‌شود.

*فرهادی به لحاظ زیرساختی جامعه ایرانی را فاسد معرفی می‌کند!

وی با تاکید بر اینکه فرضیه فیلم این گونه پیش می‌رود که ایران مکان مناسبی برای تربیت فرزند من نیست، افزود: چرا که تربیت اجتماعی، ظرفیت‌هایی را به وجود آورده است که فرزند مجبور به دروغ گفتن شده، یعنی زندگی غیراخلاقی است، لذا فیلم در صدد است این فرضیه را به تدریج اثبات ‌کند، اما چرا مخاطب ایرانی از فیلم ناراضی نمی‌شوند، با اینکه این فیلم علیه جامعه ایرانی است و می‌خواهد به لحاظ زیرساختی بگوید، جامعه ساختاری ایران آنچنان خراب و فاسد است که موجه‌ترین طبقات اجتماعی هم که می‌خواهند اخلاقی زندگی کنند، نمی‌توانند اخلاقی زندگی کنند و راهی جز خروج نیست؟!

* «سیمین» شخصیت مثبتی که فرشته نجات فرهادی است!

این منتقد فیلم «جدایی نادر از سیمین» با بیان اینکه لایه دوم فیلم در پیش‌بردن فرضیه کمک می‌کند، ابراز داشت: کاراکتر سیمین یا قهرمان فیلم، شخصیتی که تقریباً نقطه منفی ندارد و صاحب این تز و فرضیه است که ایران جای زندگی نیست و باید به خارج از کشور رفت، وقتی این شخصیت توجیه می‌شود که چهره مقبول فیلم است و با خطا روبرو نیست، در واقع به کمک هم‌ذات پنداری که مخاطب با برخورد مثبت با قهرمان فیلم پیدا می‌کند، مجدداً این فرضیه پیش می‌رود و در ذهن مخاطب تقویت می‌شود، «سیمین» در واقع شخصیتی است که وقتی آن حادثه رخ می‌دهد و به بیمارستان می‌روند، نادر با راضیه درگیر می‌شود، سکانس بعدی نشان می‌دهد، هنگام برگشت از بیمارستان و سوار شدن به ماشین، آن کسی که صورتش جراحت برداشته و زخمی شده، سیمین است نه نادر، آن کسی که زیر ضربه مسئله اخلاقی قرار گرفته و آن کسی که برای آزادی نادر سند می‌گذارد، «سیمین» است یا آن زمانی که سیمین می‌فهمد که راضیه مشکوک است که تصادف صبح گذشته، باعث سقط فرزندش شده است یا حادثه‌ای که با نادر داشته است، او حاضر می‌شود 15 میلیون دیه را با فروش ماشین خودش بدهد، تا ماجرا حل شود.

* بار مفهومی «جدایی نادر از سیمین»

وی ترسیم چهره کاملاً موجه از سیمین را تاکید دوباره فیلم بر این دانست که ایران جای زندگی نیست و باید از آن خارج شد، ادامه داد: «جدایی نادر از سیمین»، معنای بار مفهومی دارد نه بار فیزیکی؛ یعنی می‌خواهد بیان کند، آن کسی که مسیر درست را می‌رود، سیمین است و آن کسی که از مسیر درست جدا می‌شود، نادر است، یعنی باز از زاویه دیگری دوباره فرضیه را توجیه و تأیید می‌کند که ایران جای زندگی نیست و باید به خارج از کشور رفت، لذا یک بخش از محتوای فیلم که علیه جامعه ایران و علیه هر ایرانی است، به گونه‌ای ترسیم می‌کند که جامعه، شرایط اجتماعی و مناسبت ایرانی به شکلی است که موجه‌ترین افرادی که می‌خواهد اخلاقی زندگی کنند، نمی‌توانند اخلاقی زندگی کنند.

* خارج شدن حالت فعال مخاطب به حالت منفعل در پیام «جدایی نادر از سیمین»

امینی با بیان اینکه فیلم «جدایی نادر از سیمین» مخاطب را از حالت فعال در رابطه با پیام فیلم، وارد حالت منفعل می‌کند، خاطرنشان کرد: کارگردان جدال بین دو طبقه اجتماعی که متکی بر اخلاقیات است، را نشان می‌دهد، در نهایت هم راضیه راضی نیست، قسم شرعی بخورد و از این نظر راضیه منصفانه برخورد کرده است، صرف نظر از فرضیه اولیه فیلم، که جدایی سیمین است، کارگردان چالشی که در طول فیلم ایجاد می‌کند، قضیه سنتی است و مخاطب از آن فرضیه اصلی داستان غفلت پیدا می‌کند و نمی‌تواند کلیات پیام را درک کند.

* ترجیح شکاکیت بر یقین/ شک کلید حل مشکلات «سیمین»

وی با بررسی لایه معرفت‌شناسی فیلم، گفت: مناسبات معرفتی که در فیلم مورد توجه قرار گرفته است، لایه معرفتی فکری است و در واقع ترجیح نسبی‌گرایی یا شکاکیت بر یقین است که می‌خواهد بگوید شکاکیت و نسبی گرایی بر یقین و قطعیت برتری دارد، اینکه اگر در موضوعی شک کنیم، بسیاری از مسائل حل می‌شود، به طوری که در فیلم آن جایی که راضیه شک دارد که سقط جنین او نتیجه پرتاب شدن او توسط نادر به سوی پله‌هاست- توجه داشته باشید که قطعیت ابتدایی راضیه منجر به دادگاه و شکایت می‌شود و برخورد، تنازع و مشکلات ایجاد می‌شود- اما وقتی راضیه در انتهای فیلم به سراغ سیمین می‌رود و می‌گوید، شک دارم این سقط جنین من ناشی از تصادف روز قبل بوده است یا برخورد نادر، مسئله حل می‌شود؛ درست در لحظه‌ای که سیمین امکان و زمینه‌هایی برای یقین دارد.

* حذف سکانس تصادف راضیه در ابتدای فیلم به خاطر ترجیح دادن شکاکیت

منتقد فیلم«جدایی نادر از سیمین» با بیان دیگر سکانس شکاکیت در این فیلم، ابراز داشت: ولی کارگردان قصه را به سمت یقین پیش نمی‌برد، به خاطر اینکه بتواند ترجیح شکاکیت بر تعیین را بیان کند، نکته جالب اینجاست که کارگردان هم فیلم را جوری پیش می‌برد که در واقع بازگو کردن جامعه واقعی ایران باشد، یعنی آن سکانسی که مربوط به تصادف راضیه است، از داستان حذف می‌شود و مخاطب آن را نمی‌بیند، بعد در انتهای فیلم این ماجرا بازگو می‌شود، به طوری که اگر این ماجرا همان موقع نشان داده شده بود، کلا! فیلم قابل پیش بردن نبود، لذا مخاطب یک دفعه غافلگیر می‌شود که این تصادف رخ داده است و در نتیجه تحلیلی از ماجرا ندارد.

*شباهت مضمونی فیلم«جدایی نادر از سیمین» با فیلم «بدون دخترم هرگز»/ فیلم«جدایی نادر از سیمین» نمونه ایرانی فیلم «بدون دخترم هرگز»

وی با اشاره به سکانسی که شوهر راضیه درمانده در کنار آبسرد کن پاسگاه ایستاده است، افزود: شوهر راضیه که فرزند خویش را از دست داده است و باید برای زنش سند بیاورد تا به زندان نرود، در حالی که خودش در آستانه بازداشت به سر می‌برد، در کنار آبسردکن، همه بدبختی‌ها در چهره او مجسم می‌شود و همزمان صوت اذان پخش می‌شود، بنابراین هیچ مسئله اتفاقی در فیلم وجود ندارد، بلکه سکانس، پلان و تمام صحنه‌ها حساب شده است، باید گفت که فیلم «جدایی نادر از سیمین» از نظر مضمون اصلی، شبیه فیلم «بدون دخترم هرگز» است، با این تفاوت که «بدون دخترم هرگز» یک فیلم کاملاً دانه‌درشت است که برای مخاطب خارج از کشور تهیه شده، اما فیلم «جدایی نادر از سیمین» با همان مضمون برای جامعه ایرانی ساخته شده است.

گزارش خطا