صادرات غیرنفتی، در محدوده خط قرمزها

به گزارش پایگاه 598، تبریز شهر اولین‌ها، این روزها سفره خود را برای میزبانی بزرگ‌ترین رویداد اقتصادی یعنی «بیست و یکمین همایش توسعه صادرات غیرنفتی کشور» برگزار می‌شود. نکته در خور تامل اینکه تبریز با قدمت کهن و تمدنی غنی به علت واقع شدن در مسیر جاده ابریشم (ایپک یولو) و وجود بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان، که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، این خطه را مهد سرمایه‌‌گذاری و تجارت داخلی و بین‌المللی تبدیل کرده است.

با این وجود، به نظر می‌آید، برپایی 20 دوره همایش توسعه صادرات غیرنفتی در شهر تبریز نیز به نوعی یادآور احیا و باز‌آفرینى نقش و جایگاه رونق بازار و اقتصاد شهر اولین‌ها در عرصه تجارت، عرضه و تقاضای بین‌المللی را نشان می‌دهد، که در گذشته؛ این سرزمین پرچمدار صادرات انواع کالاهای اساسی در منطقه و جهان بوده است. حال این سئوال پیش می‌آید که آیا با برگزاری 20 دوره همایش توسعه صادرات غیرنفتی کشور در تبریز، مسئولان، کارشناسان و فعالان اقتصادی و به ویژه دستگاه‌های متولی و ذیربط به اهداف راهبردی تعیین شده خود رسیده‌اند؟

* تبریز، در تب و تاب صادرات غیرنفتی

با این وجود، بیست و یکمین همایش توسعه صادرات غیرنفتی کشور، با محوریت راهکارهای برون‌رفت از رکود و توسعه اقتصادی ایران در دوره پساتحریم به مدت دو روز در روزهای 14 و 15 آذر ماه جاری با حضور تعدادی از مسئولان، کارشناسان و فعالان اقتصادی کشور، چون وزیر اقتصاد و دارایی، وزیر صنعت، معدن و تجارت، رئیس کل بانک مرکزی در تبریز برگزار می‌شود، از این رو این همایش را بهانه قرار داده‌ایم، تا اینکه در گزارش و تحلیلی به کم و کیف توسعه صادرات غیرنفتی و علت برگزاری این تعداد همایش در شهر تبریز بپردازیم.

* توسعه صادرات غیرنفتی کشور، در ایستگاه 21 شهر اولین‌ها

با این اوصاف، باید گفت برگزاری این تعداد همایش در شهر اولین‌ها می‌‎تواند، دستاوردهای زیادی برای کشورمان و به ‌‎ویژه در این منطقه در عرصه‎های مختلف داشته باشد، که از منظر مقام عالی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تبریز« این همایش به دنبال ارائه راهکارهای برون رفت از رکود و توسعه اقتصادی ایران در دوره پساتحریم» است و از این رو، «تعامل بیشتر با کشورهای همسایه از اولویت‌های سیاست خارجی کشور در دوره پساتحریم بوده و در همین راستا، امنیت موجود در کشور بر خلاف سایر کشورهای منطقه موجب تشدید علاقمندی هیئت‌های خارجی برای همکاری با ایران شده است».

* آشفته‌بازاری به نام توسعه صادرات غیرنفتی

با این حال، با توجه به آمارهای موجود، به نظر می‌آید با وجود برگزاری 20 دوره همایش، متاسفانه، حال توسعه صادرات غیرنفتی، در کشور و در این میان در استان آذربایجان‌شرقی نباید خیلی خوب باشد. با این حال هر چند با آمارهای بزک کرده و برپایی چنین همایش با این محوریت در سطح استان‌ها بخواهیم، دلمان را چند صباحی خوش کنیم.

در هر حال، براساس گزارش گمرک، تجارت خارجی ایران در نیم سال اول امسال به 41 میلیارد و 346 میلیون دلار رسیده، در این میان صادرات غیرنفتی کشورمان در مدت یاد شده به 20 میلیارد و 494 میلیون دلار رسیده، که در مقایسه با مدت مشابه پارسال 14 و 15 صدم درصد کاهش داشت. اقلام عمده صادرات غیرنفتی در مدت یاد شده به ترتیب شامل سایر گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی شکل و پروپان مایع شده، پلیمرهای اتیلن به اشکال ابتدائی، روغن‌های نفتی و روغن‌های حاصل از مواد معدنی قیری و غیرخام و هیدروکربورهای حلقوی بوده و عمده‌ترین خریداران کالاهای صادراتی کشورمان هم به ترتیب چین، عراق، امارات متحده عربی، افغانستان و هند بوده‌اند.

* صادرات غیرنفتی، در محدوده خط قرمزها

بنابراین گزارش، آمار تجارت خارجی کشورمان نشان می‌دهد، که همچنان تراز تجاری کشورمان منفی است.

همچنین در 6 ماهه اول امسال میزان واردات کشورمان به 20 میلیارد و 852 میلیون دلار رسید که این میزان واردات 20 و 43 صدم درصد کمتر از مدت مشابه سال قبل بوده است. عمده واردات کشورمان هم به ترتیب به ذرت دامی با سهم 3 و 17 صدم درصدی از کل ارزش واردات، قطعات منفصله برای تولید تراکتور کشاورزی و خودروی سواری با 2 و 89 صدم درصد، انواع داروها متشکل از محصولات مخلوط شده یا نشده برای درمان و پیشگیری از بیماری با 2 و 55 صدم درصد و اتومبیل های سواری با 2 و 38 صدم درصد بوده که به ترتیب از کشورهای چین، امارات متحده عربی، کره جنوبی، ترکیه و هند بوده است.

این گزارش می‌افزاید، در نیمسال اول امسال 20 هزار و 886 دستگاه انواع خودرو سواری وارد کشورمان شده است.

از سوی دیگر، بر اساس هدف‌گذاری صورت‌گرفته، صادرات غیرنفتی ایران در سال جاری باید به رقم 77 میلیارد دلار برسد. در این میان، سهم صادرات کل کالا 61 میلیارد و 100 میلیون دلار و صادرات کل خدمات نیز 15 میلیارد و 600 میلیون دلار در نظر گرفته شده است. این در حالی است که در سال 93 صادرات کالا به میزان 50 میلیارد دلار و خدمات نیز 13میلیارد دلار محقق شده بود.

* تراز تجاری مثبت شاید وقتی دیگر

ناگفته نماند، در 7 ماهه ابتدای سال‌جاری نیز 1.2 میلیون تن کالای غیرنفتی به ارزش یک میلیارد و 100 میلیون ریال کالاهای غیرنفتی از گمرکات استان آذربایجان شرقی صادر شده است، این در حالی است که اخیرا مقام عالی استان گفته بود، در سال 93 از طریق اتاق بازرگانی تبریز در حدود یک میلیارد و 600 میلیون دلار صادرات غیرنفتی آذربایجان‌شرقی داشته، که انتظار می‌رود، این رقم در سال 94 از 2 میلیارد دلار فراتر رود.

از این حیث، جهش 20 درصدی صادرات غیرنفتی در سال‌جاری از جمله اقدامات راهبردی سیاست تجاری دولت یازدهم اعلام شده، که امیدواریم با این روند دولت به اهداف تعیین شده خود برسد.

کارشناسان و صاحبنظران این حوزه معتقدند، توسعه صادرات غیرنفتی، گام نخست برای خروج از رکود است. به بیان دیگر هر کشوری که بخواهد روی پای خود بایستد، باید تولیدات داخلی خود را در عرصه بین الملل به رقابت بگذارد، تا به هدف اصلی خود برسد و این همه جز با صادرات پایدار میسر نمی‌شود.

* لزوم نگاه حسابگرانه به توسعه صادرات غیرنفتی کشور

البته این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت و آن اینکه، اکثر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه که با نداشتن منابع نفتی ولی با صادرات غیرنفتی خود نرخ رشد بالایی دارند، ایران از جمله کشورهای درحال توسعه است که بیشتر به نفت و صادرات نفتی متکی و سهم صادرات غیرنفتی آن بسیار پایین است. از آنجا که قیمت نفت و به تبع آن درآمدهای نفتی همواره دستخوش تغییر قرار می گیرند، درآمدهای صادراتی و ارزی کشورمان نیز با مشکل مواجه می شوند.

بدین گونه، به زعم بسیاری از کارشناسان توسعه تجارت رشد اﻗﺘﺼﺎدی اﻳﺮان ﺗﺎﻛﻨﻮن متکی به درآمدهای ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺑﻮده و ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ رﺷﺪ آن درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﺻﺎدرات ﻧﻔﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رخدادهای بزرگ اﻗﺘﺼﺎدی و ﮔﺴﺘﺮش ﺻﺎدرات، ﺟﺎﻳﮕﺎه وﻳﮋه ﺻﺎدرات ﻏﻴﺮﻧﻔﺘﻲ در ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮ ی ﻫﺎ و نقش بی بدیل آن در اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻠﻲ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ درآﻣﺪ ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺴﻮس ﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد شرایط  مختلف و موانع اقتصادی ﻫﻨﻮز ﺻﺎدرات ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﺎﻳﮕﺎه واﻗﻌﻲ ﺧﻮد را ﭘﻴﺪا ﻧﻤﺎﻳﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻻﻳﻞ پیشرفتﻫﺎی ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ دراﻣﺮﺻﺎدرات و اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت آن ﻫﺎ ﺑﺮای بهبود رﺷﺪ وﺗﻮﺳﻌﻪ صادرات ﻛﺸﻮر ﻳﻚ ﺿﺮورت اﺳﺖ.

* زندگی با طعم، صادرات غیرنفتی

از سویی، با توجه به شرایط موجود توسعه صادرات غیرنفتی کشور، این همایش به دنبال چه اهدافی بوده است. آیا در طول 20 دوره برگزاری این همایش، مسئولان، کارشناسان و فعالان اقتصادی کشور به راهکار عملیاتی برای توسعه بیشتر صادرات غیرنفتی رسیده اند، که در ادامه این یادداشت و تحلیل به دنبال این نتایج هستیم. و از سوی دیگر با بررسی نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و دستاوردهای چند دوره قبل این همایش در آینده می‌توان، کمک شایانی به دست‌اندرکاران برگزاری این همایش برای رسیدن به اهداف تعیین شده کرد.

بنابر این با این اوصاف، با بررسی و تحقیق قطعنامه پایانی و موضوعات مطرح شده در چند دوره این همایش می‌توان این گونه برداشت کرد، که مسئولان، کارشناسان و فعالان اقتصادی کشور در این همایش‌ها به دنبال برنامه‌ریزی و ارائه راهکار عملی برای افزایش توسعه صادرات غیرنفتی کشور بوده‌اند.

* توسعه صادرات غیرنفتی کشور، در چرخه آزمون و خطا

بر همین اساس، در چند دوره همایش توسعه صادرات غیرنفتی کشور در تبریز، مسئولان، کارشناسان و فعالان اقتصادی کشور بر مسائلی چون« کنترل نقدینگی و سرو سامان دادن به ارزش پول ملی، اقدام موثر در تدوین برنامه توسعه ششم در رسیدن به رشد فراتر از 8 درصد، افزایش بهره‌وری، کمک به سرمایه در گردش واحدهای صنعتی، تاسیس صندوق‌های توسعه استانی، واریز درآمدهای ارزی صادرات غیرنفتی هر استان به صندوق توسعه استان‌ها، تاسیس صندوق‌ها برای سرمایه‌گذاری و تامین مالی هر استان، تنظیم برنامه توسعه استانی، تاسیس شرکت‌های تخصصی صادراتی، بهای بیشتر به سرمایه‌گذاری مشترک با سرمایه‌گذاران خارجی، توجه به بازارهای کشورهای همسایه از جمله بازار روسیه و تاسیس گمرکات تخصصی در استان‌ها و مناطق آزاد از جمله ارس به گشایش راه ریلی جلفا به اروپا از جمله مواردی است که تاکید داشته‌اند.

اقدام دولت با همکاری بخش‌های غیردولتی از جمله اتاق‌ها و تشکل‌ها نسبت به هدایت نقدینگی کلان و سرگردان به تولید، استفاده از تجارب کشورهای آسیای جنوب شرقی (سنگاپور، تایلند، تایوان، مالزی و ...) به منظور توانمندسازی زیرساخت تسهیل تجاری، واکاوی تجربه آزمایش شده چین، کاهش رکود و تورم در جامعه، توسعه صنایع غذایی به خصوص شکلات و تبدیلی در همه کشور به ویژه در استان‌های آذربایجان‌های شرقی و غربی، گسترش صنایع از جمله صنایع غذایی در مراکز استان‌ها روستاها، توسعه و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات در تجارت خارجی و توانمندسازی صنعت فرش و صنایع دستی» از دیگر مواردی است که مسئولان در چند دوره همایش توسعه صادرات غیرنفتی کشور در تبریز مطرح کرده‌اند.

* وصله ناجور صادرات غیرنفتی

از سوی دیگر، «مهار نارسائی‌های موجود در جریان پول و ارز ناشی از تحریم‌ها، تبیین مفهوم تولید ملی در حوزه صنعت و معدن و کشاورزی به فرهنگ‌سازی، رقابتی شدن در عرصه جهانی، مشخص و عملیاتی شدن سهم دولت و صاحبان کار و سرمایه در حمایت از تولید ملی بر اساس برنامه‌های توسعه و چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران، بسیج عمومی مردم در گرایش به مصرف تولیدات داخلی در سرتاسر کشور، مدیریت بازار ارز در هر دو طرف عرضه و تقاضا، صیانت از قدرت خرید پول ملی، تامین و توزیع شفاف ارز، اعلام ذخایر ارزی کشور، حفظ مشاغل موجود و افزایش اشتغال، تقویت بنیان‌های امنیتی و دفاعی کشور و  تولید کالاهای داخلی با افزایش سطح کیفی آن و نهادینه کردن فرهنگ مصرف برند کالاهای ایرانی در بین افراد جامعه در همایش‌های گذشته مورد تاکید و خواستار حل شدن آن از سوی مسئولان امر شده‌اند.

تدوین بسته سیاستی حمایتی مناسب در جهت حمایت کارا و خوب از تولید محصولات صنعتی و کشاورزی، حمایت‌های عملی از صادرکنندگان و تولید کنندگان، فرهنگ‌سازی در جامعه در زمینه فعالیت‌های اقتصادی و صادرات غیرنفتی، حمایت وزارت امور خارجه از صادرکنندگان در کشورهای مصرف، اصلاح سیاست‌های پولی و بانکی کشور، خودداری از تدوین سیاست‌های مقطعی و غیرکارشناسی در حوزه اقتصاد ملی، افزایش صادرات غیرنفتی تا مرز قطع وابستگی اقتصاد ملی به نفت، اصلاح فضای کسب و کار، عملیاتی شدن اصل 44 و تجارب ناشی از آن و با نگاهی به تجارب سایر کشورهای در حال توسعه، تدوین استراتژی ملی ( راهبردهای ملی) در تمام بخش‌های اقتصادی از جمله آموزش، صنعت، معدن، کشاورزی، مسکن، بانکداری و ...»، از دیگر موضوعات مطرح شده و مورد تاکید چندین دوره برگزاری این همایش در شهر تبریز در سال‌های اخیر بوده است.

* بازار ایران در حصار دیوار چین

با این وجود، بد نیست در بخشی از این تحلیل به اهم قابلیت‌های استان آذربایجان‌شرقی در امر صادرات غیرنفتی بپردازیم.

آذربایجان‌شرقی به سبب موقعیت خاص استراتژیک و داشتن قابلیت‌های فراوان‌، از جمله داشتن مرز مشترک با جمهوری‌های آذربایجان، نخجوان و ارمنستان و از طریق مرز بازرگان با کشور ترکیه، موقعیت استراتژیکی بسیار بالائی برای به وجود آمدن یک مرکز عمده تجاری بین‌المللی را دارا است.

از منظر بازرگانی داخلی، نیز ‌مرکز استان (شهر تبریز)، به مناسبت دارا بودن امتیازات و برتری‌های ویژه در منطقه شمال‌غرب کشور،‌ دارا بودن بازار وسیع (به‌ عنوان تأمین‌کننده اقلام مورد نیاز بازار در استان‌های اردبیل، زنجان، کردستان، آذربایجان‌غربی و خود استان)، موقعیت ویژه جغرافیائی و مرکزیت سیاسی،‌ اداری و اقتصادی،‌ از مهم‌ترین مراکز فعالیت بازرگانی در استان و کشور به شمار می‌رود.

* تبریز، قطب جدید توسعه صادرات غیرنفتی کشور

وجود مبادی ورودی و خروجی در منطقه مرزی جلفا و نوردوز، گمرکات سهلان، تبریز و جلفا با ظرفیت‌های بالای ذخیره و انبار کالا، موقعیت ویژه جغرافیائی که به عنوان چهارراه ارتباطی ایران و اروپا مطرح است، (وجود راه آهن جلفا)، وجود منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی ارس در جلفا، نمایشگاه بین‌المللی تبریز،  جمهوری ارمنستان که به عنوان پلی برای ارتباط با جمهوری‌های تازه استقلال یافته، قفقاز و آسیای مرکزی مطرح است و امکان برقراری پروازهای مستقیم بین تبریز ـ اروپا و تبریز ـ ترکیه و ... از دیگر ظرفیت‌های خدماتی و بازرگانی این استان به شمار می‌رود.

* بار غربت و دلتنگی بر دوش صادرکنندگان صادرات غیرنفتی

از این رو، استان آذربایجان‌شرقی و در میان شهرهای این استان نیز شهر تبریز با دارا بودن واحدهای مختلف تولیدی و صنعتی نظیر فرش، مصالح ساختمانی، صنایع غذایی، شیرینی و شکلات، کفش، چرم، خشکبار، سنگ‌های تزئینی، معادن غنی فلزی به ویژه مس و نفلین سینیت، کانی‌های غیرفلزی و ... از پتانسیل بالایی در حوزه صادرات غیرنفتی برخوردار است، که در صورت اهتمام و توجه جدی مسئولان می‌توان صادرات غیرنفتی زیادی از این استان داشت، که انتخاب هفت صادرکننده نمونه کشوری از استان در سال جاری، دلیل این ادعا است.

در نهایت اینکه، اهمیت روزافزون تجارت خارجی در رشد و توسعه اقتصادی کشورها به حدی است که بعضی از اقتصاددانان از آن به عنوان موتور توسعه ورشد اقتصادی هر کشوری یاد می‌کنند.

* مسئولان و فعالان اقتصادی، دلواپس توسعه صادرات غیرنفتی کشور

نکته حائز اهمیت دیگر در این زمینه اینکه، کشور ایران به علت برخورداری از فرصت‌ها از جمله (تقاضای بازارهای جهانی به ویژه کشورهای حاشیه حوزه خلیج فارس و آسیای مرکزی) و نقاط بالقوه فراوان، به عنوان مثال وجود تنوع اقلیم و تولیدات، تولید و عرضه محصولات غذایی با مارک حلال در کشورهای اسلامی، مزیت و پتانسیل بالا در تولید برخی از محصولات غذایی، کشاورزی و صنعتی، همچنین دارا بودن ظرفیت‌های مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و... می‌تواند، رقیب خوب برای سایر کشورهای صادر کننده کالا باشد.

* سکوت صادرکنندگان سرشار از ناگفته‌هاست

حال آنچه در این زمینه اهمیت دارد اینکه، این همایش‌ ملی در طول 20 سال گذشته یعنی از سال 1374 بر پایه تاکید بر توسعه صادرات غیرنفتی کشور در تبریز برگزار شده است و امسال نیز بیست و یکمین دوره این همایش برگزار خواهد شد، که به عقیده تحلیلگران این حوزه، اگر سالیانه از سال 1375 به بعد فقط 5 درصد از وابستگی اقتصاد ملی به نفت کاسته می‌شد، اکنون اقتصاد ایران فقط 20 درصد وابسته به صادرات نفت بود.

از این رو، تامین هزینه‌های کشور از صادرات غیرنفتی دلیلی بر عدم توجه به صنعت نفت نیست، بلکه فرصتی است تا مدیران به جای صدور نفت خام گام بر صدور فرآورده‌های نفتی با ارزش افزوده بیشتر گذاشته و در یک مهلت تاریخی کشورمان ایران عزیز را به شکوفائی شایسته خود برسانند.

در پایان به این نکته باید اشاره کرد، توسعه صادرات غیرنفتی، علاوه بر این که سبب افزایش درآمدهای ارزی و غیرنفتی و بهبود تراز پرداخت های ارزی می‌شود، می‌تواند تاثیر زیادی بر اشتغال در کشور بگذارد. اما واقعیت این است که در ایران معمولا زمانی به رشد و توسعه صادرات غیرنفتی توجه می‌شود که صادرات نفتی و درآمدهای حاصل از فروش آن دچار رکود شده باشد.

در این مقاطع زمانی معمولا یکسری سیاست‌های تشویقی و کوتاه مدت نظیر کاهش و یا حذف تعرفه های صادراتی، اعطای جوایز صادراتی، ... اجرا می شود که در کوتاه مدت موجب افزایش صادرات غیرنفتی می‌شود . اما باید توجه داشت که برای رشد و توسعه صادرات غیرنفتی در بلندمدت باید سیاست گذاری های پایه ای و بنیادی صورت گیرد.

از طرف دیگر در دنیای خارج، پدیده‌ای تحت عنوان جهانی شدن در حال شکل گرفتن است که با رشد تجارت، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، رشد جریان سرمایه در سطح بین المللی، رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و ارتقا بهره‌وری اقتصاد کشورهای مختلف را تحت تاثیر قرار داده است