توصیه‌های لقمان حکیم درباره مجالس ذکر

به گزارش پایگاه 598، آیت‌الله جوادی آملی از جمله فقها و اندیشمندانی است که به طور مفصل درباره حکمت و فلسفه اعمال عبادی دین مبین اسلام سخن گفته است.

آنچه در ادامه می‌خوانید برگرفته از بیانات این عالم فرزانه است.

هر چیزی که نام خدا و یاد او را زنده می‌کند ذکر او است خواه به صورت اذکار متعارف بین ذاکران باشد یا به صورت اذکار متداول بین عالمان؛ یعنی حوزه درس، مجلس ذکر است. معلم و متعلم هر دو مشغول به ذکر الهی‌اند. این مطلب را گذشته از تحلیل معنای ذکر و استنباط‌های عمومی می‌توان از برخی احادیث وارده در این باره نیز استظهار کرد. 

در کتاب وسائل‌الشیعه آمده است که لقمان به فرزندش گفت:

«قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ اخْتَرِ الْمَجَالِسَ عَلَى عَیْنِکَ فَإِنْ رَأَیْتَ قَوْماً یَذْکُرُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَاجْلِسْ مَعَهُمْ فَإِنَّکَ إِنْ تَکُ عَالِماً یَنْفَعْکَ عِلْمُکَ وَ یَزِیدُوکَ عِلْماً وَ إِنْ کُنْتَ جَاهِلًا عَلَّمُوکَ وَ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یُظِلَّهُمْ بِرَحْمَهٍ فَتَعُمَّکَ مَعَهُمْ وَ إِذَا رَأَیْتَ قَوْماً لَا یَذْکُرُونَ اللَّهَ فَلَا تَجْلِسْ مَعَهُمْ فَإِنَّکَ إِنْ تَکُ عَالِماً لَا یَنْفَعْکَ عِلْمُکَ وَ إِنْ تَکُ جَاهِلًا یَزِیدُوکَ جَهْلًا وَ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یُظِلَّهُمْ بِعُقُوبَهٍ فَتَعُمَّکَ مَعَهُمْ»؛

لقمان حکیم به فرزندش می‌فرماید: ای پسرکم! مجالس را با بینش روشن انتخاب کن. اگر گروهی را دیدی که ذکر خدا را می کنند با آنان همنشینی کن، زیرا اگر عالم باشی از علمت بهره می‌بری و اگر جاهل باشی تعلیمت می‌دهند و شاید خداوند سایه رحمتش را بر سر آنان گسترد، پس تو نیز مورد رحمت قرار گیری. و اگر گروهی را دیدی که به یاد خدا نیستند با آنان همنشینی نکن، زیرا اگر عالم باشی علمت به تو سودی نمی‌بخشد و اگر جاهل باشی جهلت را بیشتر می‌کنند و چه بسا که عقوبتی برایشان فرا رسد و تو را نیز فراگیرد.

ظاهر مذاکره خداوند مذاکره علوم الهی است به دلیل اینکه فرمود: نشستن با ذاکران خدا، جاهل را عالم می‌کند و سایر قرائنی که در این حدیث آمده است.

لذا صاحب کتاب «وسائل الشیعه» فرموده محدثان بزرگوار امامیه مانند کلینی و دیگران از اینگونه احادیث استفاده مذاکره علمی کرده‌اند. از این رو این‌ها در باب رجحان مباحثه‌های علمی نقل کرده‌اند آنگاه خود صاحب وسائل می‌گوید: در بسیاری از موارد روایی «ذکر» به معنای علم است.

منطقه ذکر خدا

چون ذکر به معنای یاد است و اختصاصی به نام ندارد و مذاکره‌ علمی پیرامون معارف و احکام مصداق بارز نام خداست، بنابراین حوزه تعلیم و تعلم، منطقه ذکر خداوند خواهد بود و هر اثری که بر مطلق ذکر (نه ذکر خاص) مترتب باشد بر مذاکره علمی مترتب خواهد شد مثلاً آنچه درباره همنشین خداوند با ذاکران وارد شده شامل حوزه تعلیم و تعلیم می‌شود.

ابوحمزه ثمالی از امام محمد باقر (ع) نقل کرد در تورات اصیل و غیر مُحرّف نوشته شده که موسی کلیم(ع) از پروردگار خود پرسید آیا تو نزدیکی که با تو نجوا کنم؛ یا دوری تا تو را ندا کنم؟ خداوند وحی فرستاد: «أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی»؛ اطلاق حدیث شامل هرگونه ذکر خدا می‌شود خواه ذکر مناجاتی، مناداتی و خواه ذکر علمی و گفت‌وگو فکری و فرهنگ دینی.

هماهنگی یاد خدا و تفکر علمی

یاد خدا (ذکر) با تفکر عمیق علمی که آن هم ذکر خدا است کاملاً هماهنگ است و هر کدام، دیگری را تأئید و از دیگری استمداد می‌کند. یعنی یاد خدا سبب تقویت بنیه علمی می‌شود و هوش را شکوفا می‌کند و مذاکره علمی، روح را به یاد خدا مترنم و متذکر می‌کند و هر کدام افسرده شدند دیگری او را شاداب و شکوفا می‌سازد گر چه جناب ملا رومی ذکر را به مثابه خورشید قرار داده که فکر پژمرده و افسرده را به اهتزاز و جنبش در می‌آورد.

این قدر گفتیم باقی فکر کن/ فکر اگر جامع بود رو ذکر کن

ذکر آرد فکر را در اهتزاز/ ذکر را خورشید این افسرده ساز

در پایان شایسته است گفته شود «سبحان من جعل الاعتراف بالمعجز عن الذکر ذکرا»؛ پروردگار حلاوت ذکرت را به مشتاقان مفتاق عطا فرما.