بنزین تک نرخی و دولتی که اعتقاد به مدیریت مصرف انرژی ندارد / بازگشت دولت یازدهم به سیاست «افزایش پلکانی قیمت‌بنزین» دولت‌ اصلاحات

به گزارش سرویس اقتصادی پایگاه 598، سوم خرداد وزارت نفت اعلام کرد که مطابق با مصوبه دیروز هیئت دولت، بنزین تک نرخی و ۱۰۰۰ تومانی شد. با تصویب این مصوبه، سهمیه بندی بنزین از فردا شب بعد از حدود ۸ سال متوقف خواهد شد و بنزین مانند قبل از تیرماه ۱۳۸۶، به صورت تک نرخی و بدون سهمیه بندی عرضه می شود. این اقدام دولت یازدهم نوعی بازگشت به سیاست «افزایش پلکانی قیمت بنزین» در دولت اصلاحات است و منجر به از بین رفتن ابزار انگیزشی مردم برای مدیریت مصرف بنزین خود و در نتیجه، افزایش شدید میزان مصرف و واردات بنزین با روندی مشابه اواخر دولت اصلاحات خواهد شد.

قطع تولید بنزین پتروشیمی به دلایل نامشخص در بهار سال ۱۳۹۳، عدم مدیریت مناسب تعمیرات اساسی پالایشگاه شازند اراک (بخصوص واحد RFCC) در یک سال گذشته، پیشرفت کند طرح‌های توسعه پالایشگاه های موجود و عدم پیگیری مناسب برای تسریع در بهره برداری از طرح عظیم پالایشگاه ستاره خلیج فارس در سال های اخیر، نگرانی ها درباره عواقب و هزینه های اقتصادی، اجتماعی و امنیتی تصمیم بنزینی اخیر دولت را افزایش داده است. برای تشریح بهتر دلایل این موضوع مناسب است نگاهی به وضعیت تولید، مصرف و واردات بنزین در سال های قبل از سهمیه‌بندی این فرآورده نفتی و آثار اجرای این سیاست در سال های اخیر بیندازیم:

در نیمه دوم دهه ۷۰ و نیمه اول دهه ۸۰، مصرف بنزین در کشور روندی شدیدا صعودی داشت و این موضوع در کنار عدم توجه وزارت نفت دولت اصلاحات به ساخت پالایشگاه های جدید موجب شده بود که میزان تولید بنزین در کشور جوابگوی مصرف داخلی آن نباشد. بر همین اساس، میزان واردات بنزین در این دوره زمانی به شدت افزایش یافت به گونه ای که در سال ۱۳۸۵، میزان واردات این فرآورده نفتی به حدود ۲۷٫۵ میلیون لیتر در روز رسید. همین موضوع سبب شد تا اقتصاد کشور وابستگی شدیدی به واردات بنزین پیدا کند و هم بخش قابل توجهی از درآمدهای ارزی حاصله از صادرات نفت برای واردات این فرآورده نفتی استفاده شود و هم غرب برای استفاده از این نقطه ضعف برای اخلال در زندگی مردم و ضربه زدن به نظام، طمع پیدا کند. میزان مصرف و واردات بنزین در این دوره زمانی در نمودار زیر آمده است:

عیارآنلاین نوشت: همانطور که در نمودار بالا مشخص است، میزان رشد مصرف بنزین در نیمه دوم دهه ۷۰، ۵٫۸ درصد بود که در نیمه اول دهه ۸۰ به ۱۰٫۱ درصد افزایش یافت. همچنین میزان رشد مصرف بنزین در نیمه دوم دهه ۷۰، ۱۹٫۲ درصد بود که در نیمه دهه ۸۰ به ۴۲٫۱ درصد افزایش یافت. این در حالی بود که در سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۳، سیاست «افزایش پلکانی قیمت بنزین» از سوی دولت اصلاحات دنبال می شد که هم تاثیر چندانی بر کنترل مصرف بنزین نداشت و هم آثار تورمی (بخصوص تورم روانی) نسبتا بالایی داشت و همین موضوع در تصویب طرح موسوم به تثبیت قیمت ها (قانون اصلاح ماده ۳ قانون برنامه چهارم توسعه) توسط مجلس هفتم و در سال ۱۳۸۳ تاثیرگذار بود.

بر همین اساس و با توجه به ریسک بالای وابستگی شدید کشور به واردات بنزین، دولت به دنبال راهکارهایی کوتاه مدت برای کاهش واردات این فرآورده نفتی بود. از آنجایی که افزایش تولید بنزین از طریق احداث پالایشگاه های جدید یا افزایش ظرفیت و بهینه سازی پالایشگاه های فعلی یا کاهش مصرف بنزین از طریق آزاد سازی قیمت فرآورده های نفتی (هدفمندی یارانه ها) در کوتاه مدت قابل اجرا نبودند، راهبرد کاهش مصرف بنزین از طریق سهمیه بندی کردن آن انتخاب شد. هرچند انتخاب این راهبرد در وزارت نفت در سال ۱۳۸۲ صورت گرفت ولی بخش اعظم عملیات اجرایی آن از اوایل سال ۱۳۸۵ و همزمان با روی کارآمدن دولت نهم و قوت گرفتن زمزمه های تصویب طرح تحریم فروش بنزین به ایران توسط آمریکا انجام شد.

مرکز بررسی امنیت جهانی آمریکا (Institute for the Analysis of Global Security) در دسامبر ۲۰۰۶ (دی ماه ۱۳۸۵) با انتشار گزارشی درباره برنامه طرح های ایران برای شکست تحریم های احتمالی غرب در زمینه بنزین منتشر کرد. در بخشی از این گزارش آمده بود: «پیشنهاد دهندگان تحریم ها، آسیب پذیری استراتژیک ایران را نشانه رفته اند که عبارت است از: کسری ظرفیت پالایشگاهی برای تامین نیاز داخلی به بنزین و دیگر محصولات نفتی پالایشی ضروری … تحریم همه جانبه ای که برای واردات بنزین در دست مطالعه است، می تواند شدیدا اقتصاد ایران را زمین گیر و فلج کند. بدون سوخت وارداتی برای حمل و نقل، این کشور ثروتمند نفتی که دومین تولید کننده نفت اوپک است، قادر نخواهد بود تا ناوگان وسایل نقلیه اش را به حرکت اندازد و آشوب اجتماعی به زودی می تواند فوران کند و به سرعت رژیم افراطی جمهوری اسلامی را تضعیف کرده و رو به زوال برد.»

کاهش شدید مصرف بنزین، دست‌آورد نخست

نهایتا در اوایل تیرماه سال ۱۳۸۶، اجرای طرح سهمیه بندی بنزین براساس بند «و» تبصره ۱۳ قانون بودجه ۱۳۸۶ آغاز شد. طرحی که اجرای آن تاثیر چشمگیری بر روی میزان مصرف و واردات بنزین در نیمه دوم دهه ۸۰ و نیمه اول دهه ۹۰ داشت و نقشی کلیدی در اجرای طرح هدفمند سازی یارانه ها، توسعه صنعت CNG و ناکامی برنامه غرب برای تحریم صادرات بنزین به ایران داشت. با اجرای این طرح، رشد ۱۰٫۱ درصدی مصرف بنزین در نیمه اول دهه ۸۰ متوقف شد و میزان مصرف بنزین در محدود ۶۰ تا ۷۰ میلیون لیتر در روز در هشت سال اخیر کنترل شد. در نمودار زیر، میزان واقعی مصرف بنزین پس از استفاده از طرح سهمیه بندی با میزان مصرف بنزین با فرض عدم اجرای این طرح و استمرار روند نیمه اول دهه ۸۰ (رشد سالیانه ۱۰٫۱ درصدی)، در سال های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳ با یکدیگر مقایسه شده اند:

با توجه به نمودار بالا، در سال های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳، مجموعا ۱۴۶ میلیارد و ۴۰۰ میلیون لیتر در مصرف بنزین صرفه جویی شده است. البته بخشی از این صرفه جویی عظیم در مصرف بنزین و در نتیجه واردات آن، دلایل دیگری مانند گسترش میزان استفاده از CNG و اجرای فاز اول قانون هدفمند کردن یارانه ها (از ۲۸ آذرماه ۱۳۸۹) را نیز دارد.

صرفه جویی ۷۵ میلیارد دلاری، دست‌آورد دوم

در صورتی که قیمت متوسط هر لیتر بنزین را در طی این دوره زمانی برابر ۷۰ سنت در نظر بگیریم، ارزش صرفه جویی حاصل شده در سال های ١٣٨۶ تا ۱۳۹۳ حدود ۱۰۲٫۵ میلیارد دلار است که حدود ۷۵٫۴ میلیارد دلار آن بخاطر سهمیه بندی بنزین و هدفمندی یارانه ها و حدود ۲۷٫۱ میلیارد دلار ناشی از استفاده از CNG بوده است. این در حالی است که از آغاز مطالعات طرح کارت هوشمند سوخت و ایجاد زیرساخت‌ها تا زمان راه‌اندازی این پروژه حدود ١۵٠ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری توسط دولت (وزارت نفت) انجام شد. همچنین توسعه مصرف CNG در سال های اخیر، با سرمایه‌گذاری سه میلیارد دلاری دولت در ساخت و توسعه جایگاه‌های عرضه این سوخت و همچنین تولید خودروهای گازسوز صورت گرفت.  در نتیجه، می توان گفت که ارزش صرفه جویی حاصل شده در سال های ١٣٨۶ تا ۱۳۹۳ حدود ۹۸٫۵ میلیارد دلار بوده است که حدود ۷۵٫۴ میلیارد دلار آن بخاطر سهمیه بندی بنزین و هدفمندی یارانه ها و حدود ۲۴٫۱ میلیارد دلار ناشی از استفاده از CNG بوده است.

کاهش واردات بنزین، دست‌آورد سوم

همان گونه که در نمودار زیر مشاهده می‌شود، در نتیجه این مدیریت مصرف بنزین، واردات این فرآورده نفتی نیز بعد از اجرای طرح سهمیه بندی بنزین با کاهشی ۸۳٫۵ درصدی نسبت به سال پایه (سال ۱۳۸۵) به ۴٫۵ میلیون لیتر در روز در سال ۱۳۹۳ رسید و همچنین سهم واردات در تامین بنزین مورد نیاز کشور از ۳۷ درصد در سال پایه به ۶٫۵ درصد در سال گذشته رسید. البته افزایش تولید بنزین کشور با اجرای طرح های متعدد بنزین سازی و بهینه سازی و افزایش ظرفیت در پالایشگاه های نفت کشور (بخصوص طرح افزایش ظرفیت و بهینه سازی پالایشگاه شازند اراک( در سالهای اخیر و هم با تامین بخشی از نیاز داخلی به این فرآورده از طریق تولید در واحدهای پتروشیمی داخلی (از مرداد ۱۳۸۹ تا اوایل سال گذشته)، نقش موثری در کاهش واردات بنزین ایفا کرده است.