سرنوشت ماهواره سقوط کرده ایرانی

به گزارش پایگاه 598 به نقل از خبرآنلاین، پس از مدت‌ها که خبری از فعالیت‌های جدی فضایی در ایران نبود، سرانجام سیزدهم بهمن ۱۳۹۴ ماهواره فجر با موفقیت به‌سوی مدار پرتاب شد تا بار دیگر موضوع فضا و فناوری فضایی در ایران توجه بسیاری را به خود جلب کند. پرتاب موفق ماهواره فجر ازجمله موفقیت‌های دل‌چسب فضایی در کشور بود طوری که به نظر می‌رسید کارشناسان و مجریان از این اتفاق بیشتر از پرتاب‌های فضایی گذشته خوشحال بودند.

نخست، اعتراف به اشتباه خود
گذشته از دلایل مختلفی که برای خرسندی و رضایت همگانی از موفقیت در پرتاب ماهواره فجر وجود داشت، موفقیت ماهواره فجر در ارتقای مداری نیز می‌توانست یک گام بسیار مهم در جهت ارسال ماهواره‌های سنگین‌تر و کاربردی آینده برای کشور به حساب بیاید. به همین دلیل با اشتیاق بسیاری در انتظار مشاهده نخستین علائم موفقیت اولیه در ارتقای مداری ماهواره فجر بودیم. همین اشتیاق موجب شد تا لحظه‌به‌لحظه به بررسی تغییر ارتفاع مدار و اعداد نقاط اوج و حضیض مداری در پایگاه‌های اینترنتی معتبر به‌صورت آنلاین بپردازیم. بدین ترتیب دقایقی پس از ارسال یادداشتی با عنوان ویژگی‌های فنی ماهواره فجر (که برای انتشار در سرویس دانش خبرآنلاین تهیه شده بود)، نیز مجدداً به یکی از پایگاه‌های اینترنتی مذکور مراجعه کردیم که عدد ارتفاع حضیض مداری را به اشتباه به جای ۲۲۹ کیلومتر، ۲۸۹ کیلومتر نوشته بود. اعتبار این پایگاه اینترنتی آن‌قدر بالا بود که فرض را بر آن گرفتیم که اتفاق مثبتی در ارتقای مداری رخ داده و بدون توجه کافی به این نکته که با شرایط فنی موجود امکان ارتقای مداری با چنین اختلافی در دو روز تقریباً امکان‌پذیر نیست، نتیجه گرفتیم که احتمالاً ماهواره فجر در ارتقای مداری نوعی موفقیت اولیه را کسب کرده است. پس‌ازآن بود که تیتر یادداشت «ویژگی‌های فنی ماهواره فجر» به «موفقیت اولیه ماهواره فجر در ارتقای مداری» تغییر کرد. چندساعتی پس از انتشار این مطلب، عدد ارتفاع حضیض مداری ماهواره فجر اصلاح شد و بنا به محدودیت‌هایی که در اصلاح مطالب منتشرشده وجود دارد، امکان اصلاح اشتباه رخ‌داده نیز از بین رفت.

موفق در پرتاب، ناموفق در ارتقای مداری
نزدیک به ۸۰ کشور در سراسر جهان درزمینه فناوری فضایی فعالیت می‌کنند و بسیاری از آن‌ها در این حوزه پیشرفت‌ها و دستاوردهای قابل‌توجهی نیز دارند. بااین‌وجود تنها ۱۰ کشور از توانایی پرتاب ماهواره به مدار برخوردار هستند که یکی از آن‌ها جمهوری اسلامی ایران است. وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، نخستین نهاد در یک کشور اسلامی است که توانایی تولید ماهواره‌بر را به‌دست آورده و موشک‌های ماهواره‌بر ایران با چندین پرتاب متوالی به‌خوبی نشان داده‌اند که این نوع از فناوری کاملاً تثبیت شده است. با پرتاب ماهواره فجر توسط یک ماهواره‌بر ایرانی، این توانمندی برای چهارمین بار در میدان عمل اثبات شد تا توانمندی کشور در تزریق ماهواره به مدار بیش‌ازپیش اثبات شود.

از موفقیت در پرتاب ماهواره فجر که بگذریم، شواهد مختلف نشان می‌دهد که این ماهواره کمتر از یک ماه در مدار باقی مانده و عمر مداری آن بسیار کمتر از میزان مورد انتظار بوده است. درحالی‌که اعلام شده بود ماهواره فجر 1.5 سال در مدار باقی خواهد ماند، پایگاه‌های مستقل اینترنتی گزارش داده‌اند که این ماهواره در تاریخ 26 فوریه 2015 / 6 اسفند 1393 سقوط کرده است. نزول مداری سریع این ماهواره نشان از عملکرد نادرست سیستم پیشرانش و رانش‌زاهای ماهواره‌ای دارد. بااین‌حال خبر پایان یافتن عمر مداری ماهواره فجر و عدم موفقیت در ارتقای مداری تاکنون توسط هیچ‌یک از نهادهای رسمی اعلام یا تأیید نشده است.

مأموریت‌هایی که موفقیت‌آمیز نبودند
در یک مأموریت فضایی مثل پرتاب ماهواره یا فضاپیما، مراحل و فازهای مختلفی تعریف می‌شود. از این مراحل می‌توان به پرتاب، قرارگیری در مدار اولیه، ارتقای مداری یا حرکت به مقصد نهایی، انجام فعالیت پیش‌بینی‌شده در حین مأموریت یا در مقصد نهایی و خروج از مدار یا بازگشت را عنوان کرد. هرکدام از این مراحل نیز می‌تواند بخش‌های مختلفی داشته باشد. در چنین مأموریت‌هایی ممکن است در مراحل یا بخش‌های مختلف مأموریت اتفاقی خلاف انتظار رخ داده و موفقیت کامل به دست نیاید. پایان عمر مداری ماهواره فجر نیز نشان می‌دهد که مراحل پرتاب و قرارگیری آن در مدار اولیه موفقیت‌آمیز بوده و در مرحله ارتقای مداری با عدم موفقیت مواجه شده است. بااین‌حال به دلیل اینکه در یک مأموریت فضایی، مرحله پرتاب و قرار دادن محموله در مدار اولیه، اهمیت بسیاری دارد، عدم موفقیت نیز در این مراحل بیشتر موردتوجه قرار گرفته و مشهورترین ناکامی‌های فضایی نیز در همین مراحل رخ داده است.

به‌عنوان‌مثال نخستین تلاش ایالات متحده آمریکا برای ارسال نخستین ماهواره به فضا با عدم موفقیت در پرتاب رخ داد و ماهواره‌بر به دلایلی در سکوی پرتاب منفجر شد. این انفجار اما نه‌تنها باعث دلسردی کارشناسان آمریکایی نشد، بلکه سال‌ها اقتدار را برای ناسا رقم زد. همچنین در برنامه فضایی آپولو، راکت ساترن ۵ بارها در مراحل مختلف دچار عدم موفقیت شد اما سرانجام این ناکامی‌ها یک موفقیت بزرگ در ارسال انسان به ماه را برای نخستین بار رقم زد.

از سال 1957/ 1336 (آغاز عصر فضا) تا سال ۲۰۱۴ / 1393 جمعاً ۵۴۲۴ پرتاب به فضا در مأموریت‌های مختلف فضایی رخ داده است که ۴۵۸ پرتاب با عدم موفقیت روبرو بوده است. در این میان بیشترین پرتاب‌های ناموفق فضایی در دهه ۱۹۶۰ / 1340 رخ داده (۱۶۷ پرتاب ناموفق از ۹۹۰ پرتاب) و بیشترین ضریب ناکامی نیز مربوط به سه سال اولیه آغاز عصر فضا است به‌طوری‌که ۴۴ درصد از پرتاب‌ها در آن زمان موفق نبود. همچنین در سال گذشته (۲۰۱۴) از ۹۲ پرتاب فضایی، ۴ پرتاب با عدم موفقیت مواجه بوده است. این اعداد نشان می‌دهد که درصد تقریباً بالای ناکامی‌های فضایی در سال‌های نخست تلاش به دستیابی به فضا، امری طبیعی به نظر می‌رسد.

در ایران نیز بنا بر اعلام منابع رسمی و خبرگزاری‌های داخلی در پرتاب راکت‌های کاوش حامل موجود زنده (میمون) دو بار (کاوشگرهای ۵ و ۶) عدم موفقیت رخ داده و طبق اعلام منابع غیررسمی و خبرگزاری‌های خارجی در پرتاب ماهواره‌های فجر و تدبیر چند بار (درمجموع ۲، ۳ یا حتی ۴ ناکامی اعلام شده در منابع مختلف) عدم موفقیت وجود داشته است. البته تاکنون عدم موفقیت در پرتاب ماهواره توسط هیچ نهاد رسمی تأیید نشده است.

چرا پرتاب موفق فجر شیرین‌تر بود؟
تا پیش از پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره ملی فجر، زمزمه‌هایی از عدم موفقیت در ارسال این ماهواره به مدار به گوش می‌رسید. طی چند سال گذشته هرازگاهی مسئولان فضایی کشور خبر از نزدیک شدن پرتاب ماهواره فجر می‌دادند و پس‌ازآن مدت‌ها خبری از پرتاب ماهواره نبود. رسانه‌های خارجی نیز بنا بر استدلال‌های خود پرتاب این ماهواره را ناموفق اعلام می‌کردند تا شایعات شکل‌گرفته رنگ و بوی واقعی‌تری به خود بگیرند. البته در چنین وضعیتی هرگز به‌طور رسمی از طرف مقامات ایرانی عدم موفقیت در پرتاب ماهواره فجر تأیید نشد. از طرفی اظهارات مسئولان طوری نبود که بتوان با قاطعیت نیز این اخبار را نیز تکذیب کرد. حتی بعضاً از طرف مجریان فضایی کشور از رخ دادن چندین شکست فضایی طی پرتاب‌های گذشته و بدون نام بردن از مورد خاصی خبر داده شد. پس از پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره ملی فجر نیز رسانه‌های خارجی موفقیت اخیر ایران را پس از کسب تجربه چندین شکست در پرتاب این ماهواره اعلام کردند.

حال در گذشته و جهت دسترسی به اهداف موردنظر چه عدم موفقیتی رخ داده باشد و چه نه، موفقیت امروز جمهوری اسلامی ایران در پرتاب چهارمین ماهواره تحسین‌برانگیز، شیرین و دل‌چسب است. حتی اگر به ادعای رسانه‌های خارجی شکستی در گذشته وجود داشته باشد، به نظر این موفقیت اخیر کسب شده بسیار شیرین‌تر و دل‌چسب‌تر خواهد بود.

آنچه مشخص است، در زمینه توسعه علوم و فناوری، به‌خصوص فناوری پیچیده‌ای مثل فناوری فضایی، شکست معنی ندارد و حوادث رخ‌داده عمدتاً تجربیات جدیدی هستند که سابقه قبلی از آن‌ها در کشور نبوده و امکان انتقال یا اکتساب آن‌ها از خارج نیز وجود نداشته است؛ بنابراین حتی اگر تصور کنیم پرتاب یک ماهواره ایرانی با ماهواره‌بر ایرانی چندین بار با عدم موفقیت روبرو شده باشد، نباید آن را شکست نامید بلکه این شکست پلی برای پیروزی‌های آینده است.

معمولاً شیرین‌ترین پیروزی آنی است که دسترسی به آن دشوارتر است. شاید اشک‌های شوق جاری بر صورت مهندسان فضایی در پایگاه پرتاب ماهواره فجر نیز نشان از دشواری مسیری بود که برای رسیدن مقصود طی شده است.

شکست، پل پیروزی
پاداشی برای شکست نیست و در تاریخ هم اغلب شکست‌ها ثبت نشده‌اند مگر آن‌هایی که پلی برای موفقیت‌های آتی بوده باشند. داستان توماس ادیسون یکی از معروف‌ترین داستان‌هایی است که در آن شکست پل موفقیت شده است. یکی از مهم‌ترین ابداعات ادیسون، طراحی و ساخت لامپ برقی است که نقل است این دانشمند پیش از رسیدن به نمونه موفق، ۱۰۰۰ بار شکست را تجربه کرده است. در آن زمان و پس از موفقیت یک گزارشگر از ادیسون می‌پرسد، «۱۰۰۰ مرتبه شکست خوردن چه حسی دارد؟» و ادیسون این‌طور پاسخ می‌دهد، «من ۱۰۰۰ بار شکست نخوردم، لامپ برقی اختراعی بود که ساخت آن ۱۰۰۰ مرحله داشت.»

شکسپیر معتقد است «موفقیت‌هایی که نصیب بشریت شده، عمدتاً در میان تحمل و شکیبایی بوده است» و جز این هم نیست. مطمئناً اگر ادیسون، در همان روزهای اول که پی کشف و اختراع بود، با اولین و دومین و صدمین شکست از میدان به درمی‌شد، هرگز، نامش با روشنایی گره نمی‌خورد.

خیلی از ما برخلاف ادیسون از شکست خوردن دوری می‌کنیم. درواقع، آن‌قدر درگیر این هستیم که مبادا شکست بخوریم که دیگر هدفمان پیروز شدن نیست. برای خیلی‌ها شکست یک کمبود به شمار می‌رود. این طرز تفکر مثل خیلی چیزهای دیگری که در مورد آن‌ها اشتباه فکر می‌کنیم، نادرست است. اشتباه کردن نه‌تنها حقارت نیست بلکه کسب ظرفیت اشتباه کردن برای پیروزی‌های آینده الزامی است.