انجماد برنامه تحقیق و توسعه هسته ای در عمل چگونه رخ داد؟/ طنزِ استفاده از سانتریفیوژهای نسل بالا در غنی سازی

به گزارش سرویس سیاسی پایگاه 598، رهبر عزیز انقلاب، نوزدهم بهمن ماه، در دیدار نیروی هوایی ارتش، فرمودند: همه‌ی آنچه هم قرارداد بسته می‌شود بین مسئولین ما و بین طرف مقابل، باید روشن، واضح، غیر قابل تفسیر و تأویل باشد. این‌جور نباشد که طرف مقابل -که با دبّه‌کردن و چک‌وچانه زدن، کار خود را پیش می‌برد- بتواند باز سر قضایای گوناگون، بهانه‌گیری کند، دبّه در بیاورد، کارها را مشکل بکند.(+)

علت این همه تأکید رهبر انقلاب بر واضح و غیرقابل تفسیر بودن متن توافق را شاید بتوان در تجربه‌ی ناگواری که در توافق ژنو گریبانگیر کشورمان شد، جستجو کرد. یکی از شاهدهای عینی که نشان می دهد به واسطه ضعف جدی متن توافقنامه ژنو، کار برای جمهوری اسلامی مشکل گردیده و در عمل حرف طرف غربی به کرسی نشسته و از این طریق خسارت های فراوانی به روند رشد علمی کشور تحمیل شده، موضوع تحقیق و توسعه می باشد. مطلب زیر، این موضوع را مورد بررسی قرار داده است.

متن ضعیف توافقنامه ژنو و محدودیت برنامه تحقیق و توسعه

به گزارش «یک بیست»، در اسفندماه سال ۹۲ رسانه های غربی خبر دادند که ایران یک ماشین منفرد پیشرفته را در بخش تحقیق و توسعه «نطنز» نصب کرده و قصد گازدهی به آن را دار​د​​​، ​اما این کار از دید ۱+۵ نقض توافق ژنو است و ایران باید آن را متوقف کند.

واکنش آمریکایی ها در حالی بود که قوانین معاهده NPT به روشنی بیان می کند که آژانس بین المللی انرژی هسته ای، هیچ گونه محدودیتی برای کشورهای عضو در زمینه تحقیق و توسعه را نمی پذیرد. در ماده اول بند ۴ معاهده NPT آمده است: هیچ نکته ای در ان پی تی  نباید به گونه ای تفسیر شود که «حق مسلم» هم پیمانان در انجام تحقیقات، تولید و استفاده از انرژی هسته ای برای مقاصد صلح آمیز را تحت تاثیر قرار دهد. بر اساس ماده ۴ ان پی تی، این معاهده «هیچگونه محدودیتی» در مورد نوع تحقیقات هسته ای، سطح و کیفیت آن که در چارچوب فعالیت های صلح آمیز انرژی هسته ای باشد، ایجاد نکرده است.

اما با وجود تصریح NPT به عدم وجود هر گونه محدودیتی در زمینه تحقیق و توسعه، استناد مقامات آمریکایی به چه چیزی می باشد؟ متاسفانه متن ضعیف توافق نامه ژنو، راه را برای اعمال محدودیت های تحمیلی غربی ها باز گذاشته است. در متن برنامه اقدام مشترک (توافقنامه ژنو)، واژه current در بحث تحقیق و توسعه، موجب گردیده است که آن ها مدعی گردند جمهوری اسلامی باید فعالیت های خود در زمینه تحقیق و توسعه را در حد وضعیت فعلی منجمد نماید. متن این بخش از توافق ژنو می‌گوید:

    Iran will continue its safeguarded R&D practices, including its "current” enrichment R&D practices, which are not designed for accumulation of the enriched uranium.

    ایران کارهای تحقیق و توسعه تحت پادمان خود شامل کارهای تحقیق و توسعه "جاری” غنی‌سازی خود را که با هدف انباشت اورانیوم غنی‌شده صورت نمی‌گیرد، ادامه خواهد داد.

اظهارات مسئولین کشور درباره تحقیق و توسعه بدون قید و بند

در حالی که مقامات غربی با استناد به بند فوق الذکر، از انجماد فعالیت تحقیق و توسعه ایران طبق توافق ژنو سخن گفته بودند، و حتی به طور غیررسمی از پذیرش محدود ماندن فعالیت تحقیق و توسعه ایران به سانتریفیوژهای موجود در سایت نطنز توسط ایران در توافقات منتشرنشده سخن به میان آمده بود، اما مقامات کشورمان ضمن تکذیب نکردن ادعاهای مقامات غربی در این زمینه، بارها تاکید کرده بودند که تحقیق و توسعه هسته ای متوقف نخواهد شد؛ به طور مثال رئیس جمهور، پذیرشِ ادامه تحقیق و توسعه توسط کشورهای ۱+۵ را دستاورد مذاکرات دانسته و در  موارد متعددی اعلام کرده بود:

    دنیا امروز قبول دارد که رآکتور آب سنگین اراک و تحقیق و توسعه و فعالیت مان در فردو ادامه خواهد داشت. (+) و (+)

آقای صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی نیز شاه بیت توافق ژنو را پذیرش تحقیق و توسعه بدون قید و بند دانسته بود:

    در تحقیق و توسعه در تمامی زمینه ها متعهد به الزاماتی هستیم، و برنامه اقدام مشترک، شاه بیتش تحقیق و توسعه است که بدون قید و بندی پذیرفته شده است. (+)

آقای ظریف نیز بارها تأکید کرده بودند که:

    تحقیق وتوسعه برنامه هسته‌‌ای ایران را نمی‌توان محدودکرد.(+) و (+) و (+)

همچنین آقای عراقچی نیز وادار کردن ایران به توقف در بحث تحقیق و توسعه را ناممکن دانسته بودند:

    یکی از خطوط قرمز ما دانش ماست و هیچ عاملی نمی تواند ما را در حوزه هسته ای در بحث تحقیق و توسعه وادار به توقف کند. تکنولوژی و فن آوری متعلق به ملت ایران است و کسی نمی تواند جلو آن را بگیرد. از نظر ما تحقیق و توسعه در حوزه هسته ای قابل مصالحه نیست. (+)

انجماد برنامه تحقیق و توسعه هسته ای در عمل

با وجود این سخنان که بعضاً به صراحت بر ادامه تحقیق و توسعه بدون قید و شرط تأکید می کنند و بعضاً با مبهم گذاشتن این موضوع، این القا را می نمایند که هیچ قید و شرطی در مسیر تحقیق و توسعه صنعت هسته ای کشور پذیرفته نشده است، اقدامات عملی که در این زمینه صورت گرفته است، بیانگر اعمال قید و بندهایی در مسیر تحقیق و توسعه حوزه هسته ای کشور و پذیرش توقف رشد آن است.

شواهد زیادی بر مدعای فوق وجود دارد که برخی از آن ها توسط خود مسئولین نیز تایید گردیده است؛ به طور مثال آمانو، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، آبان ماه امسال در گزارش فصلی خود در مورد برنامه هسته‌ای ایران اعلام کرد که ایران در سه ماهه اخیر در راستای فعالیت‌های تحقیقات و توسعه خود، سانتریفیوژ نوع IR-5 را با گاز اورانیوم تغذیه کرده است. این گزارش آژانس، بلافاصله با واکنش مقامات آمریکایی مواجه گردید. جن ساکی، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در سخنان خود اعلام کرد که به ایران در این زمینه تذکر داده شده و ایران نیز این فعالیت تحقیق و توسعه ای خود را به سرعت متوقف کرده است! :

    به محض اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی این مسئله را گزارش کرد، ما این مسئله را با ایران در میان گذاشتیم و این موضوع به سرعت حل شد. ایرانی‌ها تائید کردند که دیگر به فعالیتی که در گزارش آژانس به آن اشاره شده، ادامه نمی‌دهند و قاعدتا این مسئله حل شده است. (+)

این اظهار نظر مسئول آمریکایی، توسط مسئولین دولتی تکذیب نشد. تنها مرضیه افخم با تأکید بر پایبندی ایران به توافق ژنو، در یک موضع مبهم اظهار داشت:

    تست این ماشین‌ها هر زمان نیاز باشد، انجام می‌شود و هر زمان هم نیاز نباشد، متوقف می‌شود.  (+)

وی در مورد تزریق گاز به همین سانتریفیوژها سخنی نگفت و جواب روشنی به اظهارات همتای آمریکایی خود که مدعی توقف فوری تزریق گاز به این سانتریفیوژها توسط ایران بعد از تذکر آمریکا شده بود، نداد.

این اتفاق ناگوار، یعنی متوقف کردنِ روندِ آزمایش بر روی سانتریفیوژهای IR-5، در مورد سانتریفیوژهای نسل ۸ نیز تکرار شد. علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی در اظهارات خود علاوه بر اینکه عدم تزریق گاز به سانتریفیوژهای IR-5 را ​تکذیب نکرد، ​عدم تزریق گاز به سانتریفیوژ پیشرفته IR-8 را نیز به صراحت بیان نمود​:

    سانتریفیوژهای نسل ۴ و ۶ را نیز در اختیار داریم و سانتریفیوژ نسل ۸ که آخرین نسل ماست و ۲۴ سو دارد در حال تست مکانیکی است؛ اما این سانتریفیوژ تا زمانی که مذاکرات ادامه داد، مورد تست شیمیایی یعنی آزمایش با تزریق اورانیوم غنی شده نمی‌شود. (+)

توقف تحقیق و توسعه ایران روی سانتریفیوژ IR-8 و عدم گازدهی آن با UF6 و تست قابلیت غنی سازی آن، در گزارش های ماهانه آژانس نیز مورد تأیید قرار گرفته است. در آخرین گزارش آمانو در تاریخ ۳۰ بهمن ۹۳ آمده است:

    یک پیش نمونه سانتریفیوژ IR-8 در جای خود برقرار مانده است، ولی بدون اتصال می باشد.(+)

بنابر این شواهد، آنچه که در عمل اتفاق افتاده است، همان نظر طرف آمریکایی است که با تأکید بر لفظ «current» در بند مرتبط با تحقیق و توسعه در توافق ژنو، فعالیت های علمی تحقیق و توسعه ایران را تنها در حد موجود (سانتریفیوژهای نسل اول و دوم) می پذیرد و بدین ترتیب رشد علمی کشور در این حوزه را متوقف می کند. آن هم در شرایطی که حتی این نیز محل تردید است که اگر یکی از همان سانتریفیوژهای نسل اول و دوم ما خراب شود، ما امکان تعویض آن ها با سانتریفیوژ جدید را خواهیم داشت یا خیر.

گفتنی است همه این محدودیت ها در حالی بر فعالیت تحقیق و توسعه هسته ای کشورمان تحمیل شد که رهبر عزیز انقلاب بیستم فروردین ماه امسال در دیدار مدیران، متخصصان و کارشناسان سازمان انرژی اتمی با خط قرمز شمردن فعالیت تحقیق و توسعه و رشد علمی کشور در حوزه هسته ای در اظهاراتی صریح تأکید کرده بودند:

    حرکت علمی هسته ای، به هیچ وجه نباید متوقف و یا حتی کُند شود. مذاکره کنندگان ایران باید بر ادامه تحقیقات و توسعه هسته ای پافشاری کنند. هیچ یک از دستاوردهای هسته ای کشور قابل تعطیل شدن نیست و کسی هم حق معامله بر روی آنها را ندارد و کسی هم این کار را انجام نخواهد داد. (+)

​
نتیجه انجماد تحقیق و توسعه چه خواهد بود؟

گفتنی است فرآیند کامل تحقیق و توسعه به ویژه در ساخت سانتریفیوژ و انجام غنی سازی اورانیوم، با تزریق گاز به یک آبشار ۱۶۴ تایی از سانتریفیوژهای «مورد تحقیق» به پایان می رسد. به عنوان مثال هنگامی که کشوری بخواهد فرآیند تولید اورانیوم غنی شده توسط سانتریفیوژهای مورد تحقیق خود را مورد آزمایش (تحقیق و توسعه) قرار دهد، در ابتدا به ساخت و راه اندازی یک دستگاه سانتریفیوژ نسل جدید اقدام می کند. پس از آزمایش های فنی از این دستگاه و موفق بودن تست ها، هشت دستگاه دیگر از همان مدل اضافه شده و با اتصال این دستگاه ها به یکدیگر، بار دیگر مراحل تست فنی طی می شود. موفقیت آمیز بودن آزمایش های فنی بر روی ۹ دستگاه متصل به هم، مهندسان را وارد مرحله جدیدی می کند و آن اینکه در این مرحله ۲۰ دستگاه سانتریفیوژ مورد تحقیق به هم متصل شده تا نقاط ضعف و قوت آن برای ورود به مرحله نهایی مشخص شود. در مرحله نهایی و پس از موفقیت چرخش همزمان ۲۰ دستگاه سانتریفیوژ، ۱۶۴ سانتریفیوژ یا یک آبشار سانتریفیوژ (Cascade) باید راه اندازی شده و با تزریق گاز مشخص شود که سانتریفیوژ ساخته شده مورد تحقیق توانایی غنی سازی اورانیوم را دارا می باشد یا خیر. طبیعی است مراحل تحقیق و توسعه اگر قبل از راه اندازی ۱۶۴ سانتریفیوژ و یا قبل از مرحله تزریق گاز به یک آبشار ۱۶۴ تایی متوقف شود، ناقص بوده و نتایج آن نمی تواند مورد اعتماد باشد، و لذا در صورتی که تیم مذاکره کننده از این کف خواسته ها عبور کند و تنازل نماید، از خط قرمز عبور نموده است.

ایران هم اکنون و در وضعیت «جاری»، یک دستگاه سانتریفیوژ پیشرفته IR-8 را در مرکز تحقیق و توسعه نطنز (کارگاه نیمه صنعتی نطنز بر روی زمین) نصب کرده است. علاوه بر این، بر اساس گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی که اوت ۲۰۱۳ و فوریه ۲۰۱۴ منتشر شده، ایران هنوز تعداد سانتریفیوژهای IR-5، IR-6 و IR-6S را به اندازه مورد نیاز برای راه اندازی یک «آبشار ۱۶۴ تایی» یعنی مرحله پایانی «تحقیق و توسعه» نرسانده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط آژانس، ایران هم اکنون یک سانتریفیوژ IR-8، دوازده سانتریفیوژ IR-6، هشت سانتریفیوژ IR-6s و یک سانتریفیوژ IR-5 دارد، بنابراین برای تکمیل و به ثمر رساندن فرآیند تحقیق و توسعه خود بر مبنای وضعیت «جاری»، باید صد و شصت و سه سانتریفیوژ IR-8، صد و پنجاه و دو سانتریفیوژ IR-6، صد و پنجاه و شش سانتریفیوژ IR-6S و همچنین صد و شصت و سه سانتریفیوژ IR-5 را راه اندازی و پس از کنار هم قرار دادن ۱۶۴ سانتریفیوژ از نوع های یاد شده و متصل کردن آنها به یکدیگر، فرآیند تزریق گاز نیز صورت بگیرد تا در نهایت موضوع تحقیق و توسعه بر روی نوع های یاد شده که در مراکز هسته ای ایران فرآیند تحقیق و توسعه آنها از قبل آغاز شده بود، به اتمام برسد. بنابراین مبتنی بر توافقنامه ژنو، ما فرآیند تحقیق و توسعه هسته‌ای کشورمان را که به تحقیق روی سانتریفیوژهای پیشرفته P8 با ظرفیت جداکنندگی ۲۴سو- SWU – رسیده بود، به تحقیق و توسعه روی سانتریفیوژهای P1 و نهایتا P2 تنزل داده ایم.

به همین جهت اگر همچنان وضعیت تحقیق و توسعه به صورت منجمد نگه داشته شود، به این معنی خواهد بود که کشور ما از بدیهی ترین حق خود نیز بازخواهد ماند. براین اساس ما تنها بر روی سانتریفیوژهای نسل اول و دوم می توانیم آزمایش انجام دهیم و امکان اجرای فرآیند تحقیق بر روی نسل های بالاتر وجود نخواهد داشت. در نتیجه تا زمانی که این وضعیت ناگوار ادامه پیدا کند، جریان علمی کشور با خسارت مواجه شده و از روند رو به رشد خود باز خواهد ماند.

طنزِ استفاده از سانتریفیوژهای نسل بالا در غنی سازی

نکته جالب توجه دیگر در این زمینه، سخن گفتن از استفاده از حدود ده هزار سانتریفیوژ نسل ۸ برای تأمین ظرفیت ۱۹۰ هزار سو است، آن هم در شرایطی که محدودیت تست همان یک سانتریفیوژ نسل ۸ موجودمان را هم پذیرفته ایم و بعد از توافق ژنو در عمل به همان یک سانتریفیوژ نیز گاز تزریق نکرده ایم! رئیس سازمان انرژی اتمی در این باره گفته بود:

    اگر توان هر ماشین سانتریفیوژ ۳ سو باشد، حدود ۶۰ هزار ماشین سانتریفیوژ نیاز است و اگر توان هر ماشین سانتریفیوژ ۱۰ سو باشد به ۱۹ هزار دستگاه سانتریفیوژ نیاز داریم. … چنانچه دستگاه‌های سانتریفیوژ از نسل آخر ما (نسل ۸) که دارای توان ۲۴ سو است باشد، به کمتر از ۱۰ هزار ماشین سانتریفیوژ نیاز داریم.

در حالی که ما با توجه به غل و زنجیرهای توافق ژنو بر برنامه هسته ای مان، حتی نمی توانیم از سانتریفیوژهای نسل بالاتر برای تحقیقات مان نیز استفاده نماییم، این سوال پیش می آید که بیانِ آرزوی استفاده از آن سانتریفیوژها برای غنی سازی، چه وجهی می تواند داشته باشد جز اینکه افکار عمومی در میان این اعداد و آمارها دچار سردرگمی شده و گمراه گردند؟