يمن كشوري مهم و با سابقه در منطقه خاورميانه است كه با توجه به شرايط ژئوپلتيك و استراتژيكي كه دارد، همواره مورد توجه قدرتهاي بزرگ بوده است. در سالهاي اخير و با وقوع بيداري اسلامي كه دامنههاي آن به كشور يمن نيز سرايت كرد، بيش از گذشته تحولات اين كشور مورد توجه رسانهها قرار گرفته است. از اين رو بر آن شديم كه به معرفي اجمالي و چند جانبه از اين كشور پرداخته تا اهميت آن از زواياي مختلف بررسي گردد.
كوتاه درباره يمن
يمن كشوري استراتژيك و راهبردي در جنوب غربي آسيا به پايتختي شهر صنعا است كه 527،968 كيلومتر مربع مساحت و حدود 27 ميليون نفر جمعيت دارد كه پيش بينيها حاكي از اين است كه تا سال 2020 به 35 ميليون نفر خواهد رسيد. زبان اين كشور عربي و واحد پولشان ريال است.
در اين كشور از نظر جغرافيايي پنج منطقه وجود دارد: منطقه كوهستاني كه حاصلخيزترين قسمتها را شامل ميشود و بيشتر در مناطق شمال و شمال غربي و همچنين قسمتي از جنوب قرار دارد، بخش ساحلي كه مناطق همجوار با درياي سرخ و خليج عدن و درياي عرب را در بر ميگيرد، قسمتهاي جلگهاي كه بيشتر در قسمت شرقي قرار دارند، منطقه صحرايي كه داراي آب و هواي نامناسب است و تقريبا خالي از سكنه ميباشد و در نهايت جزاير يمن كه اغلب در درياي سرخ پراكندهاند.
يمن چند شهر مهم تاريخي و استراتژيك دارد كه عبارتند از:
صنعا: اين شهر پايتخت و يكي از قديميترين شهرهاي يمن و البته دنيا است كه از گذشته با همين نام شناخته ميشده است. مارب: معروفترين شهر باستاني يمن است كه در شرق صنعا قرار دارد. صعده: اين شهر مركز استان صعده است و نقش مهمي در دوره اسلامي ايفا نموده است. بسياري از حجاج و تاجراني كه عازم مكه بودند در اين شهر توقف ميكردند. عدن: اين شهر از نظر تجاري و اقتصادي داراي اهميت فراواني است. در كنار اين امر، عدن از منظر استراتژيك بسيار مهم است زيرا مهمترين گذرگاه طبيعي براي درياي عرب و اقيانوس هند و همچنين درياي سرخ است.
ساختار سياسي و اجتماعي يمن
يمن فقيرترين كشور عربي است كه آن را آفريقاي عرب نيز مينامند. اين كشور توليد نفت بسيار كمي دارد كه درآمد حاصل از فروش آن مهمترين منبع درآمديشان محسوب ميشود كه البته به هيچ عنوان براي رتق و فتق امور كفايت نميكند. در كنار نفت، كاشت و برداشت مواد مخدر نيز بسيار شايع است. يمن به دليل توسعه نيافتگي كاملا يك جامعه قبيلهاي محسوب ميشود و بيش از 78درصد مردم در روستاها زندگي ميكنند.
اوضاع اقتصادي در اين كشور مناسب نيست. بيش از 47درصد مردم زير خط فقر هستند و ميزان سرمايهگذاري خارجي و توليد داخلي پايين است، با وقوع درگيريهاي چند سال گذشته وضع اقتصادي از اين هم بدتر شده و يمن در دريافت وامهاي خارجي با مشكل جدي روبهرو است.
در بخشهاي شمالي بيشتر مردم با نژاد عرب ساكن هستند و در بخش جنوبي آن افرادي از كشورهاي هندوستان، پاكستان، سومالي، اريتره و اتيوپي زندگي ميكنند. در يمن اقليتهاي مختلفي زندگي ميكنند كه مهمترين و بيشترين اقليت را شيعيان با 42درصد تشكيل ميدهند. 30درصد از شيعيان زيدي مذهب و بقيه را ساير فرق شيعي تشكيل ميدهند. زيديها اكثرا در شمال كشور زندگي ميكنند و چهار امام اول شيعيان(تا امام سجاد) را قبول دارند. زيديها معتقدند امام بايد قائم بالسيف باشد، به همين دليل وقتي امامت به امام محمد باقر ميرسد به دليل مشي غير جنگطلبانه ايشان از او جدا ميشوند.
از منظر سياسي تا سال 1962 يمن داراي امنيت و ثبات بود، اما در اين سال ارتشيان عليه امام محمد بدر كودتا نمودند، در نتيجه جمهوري يمن شكل گرفت. اين كودتا سرآغاز درگيريهاي بعدي ميان جمهوري خواهان و سلطنت طلبان بود. در نهايت يمن به دو بخش تقسيم گرديد، در قسمت جنوبي حكومت جمهوري دموكراتيك خلق در سال 1967 به وجود آمد و در قسمت شمالي اتحاد جمهوري عربي. اين انفصال تا 1990 ادامه يافت تا اينكه در اين سال در پي گفتوگوهاي صورت گرفته، جمهوري يمن متحد شكل گرفت و علي عبدا... صالح به عنوان رييس جمهور انتخاب شد و زمامداري بلند مدت خود را آغاز نمود.
تا زمان بيداري اسلامي وي قدرت را دست داشت. حوادث سياسي پس از خيزش صورت گرفته و تا كنون به صورت اجمالي بدين گونه بود: پس از كناره گيري علي عبدا... صالح با وساطت امارات متحده عربي و ديگر كشورهاي حوزه خليج فارس، دولت عبد ربه منصور هادي تلاش نمود تا با انجام اصلاحات تا حدي مردم را راضي كند اما روند فوق بيفايده بوده و اعتراضها ادامه يافت. رهبري اعتراضهاي جديد با حوثيها كه در شمال يمن ساكن بودند، انجام ميشد. البته در كنار قبيله حوثيها در شمال، قبيله رقيبي به نام آل احمر كه مشي اخواني/سلفي داشت، وجود داشت كه درگيريهاي مسلحانهاي ميان دو قبيله به وقوع پيوست كه در نهايت حوثيها پيروز شدند.
خواستههاي انقلابيون جديد را ميتوان در سه اصل خلاصه نمود: اجراي نتايج كنفرانس گفتوگوي ملي، سرنگوني دولت فاسد و آزادسازي حاملهاي سوخت. مخالفين(جنبش انصار ا...) نهايتا توانستند بخشهاي مهمي از صنعا، پايتخت را اشغال كنند. حوثيها گروههاي مسلحي موسوم به كميتههاي مردمي تشكيل دادند و در نقاط مختلف صنعا، پستهاي ايست و بازرسي برقرار كرده و امنيت شهر را به دست گرفتند و سپس با دولت وارد مذاكره شدند. آنها رئيس جمهور را مجبور نمودند كه نخست وزير و كابينه را تغيير دهد. عدم موفقيت گفت وگوهاي في مابين نهايتا با كناره گيري منصور هادي از قدرت و انحلال پارلمان روبرو شد. تحقق اين روند موجب استيلاي كامل حوثيها بر يمن شد؛ امري كه با پيشرويهاي صورت گرفته در ساير مناطق كشور همچنان ادامه دارد.
چرايي اهميت كشور يمن
1.بعد تاريخي: يمن از منظر تاريخي داراي قدمت بسيار زيادي است و شهرهاي تاريخي متنوعي در اين كشور وحود دارند. يكي از مهمترين اين شهرها مارب است كه زماني پايتخت بلقيس ملكه سبا بود. در مثالي ديگر سد سليمان نيز در يمن واقع گرديده است. يك خاورشناس معروف آلماني به نام موريتز معتقد است كه خط به صورت الفبايي، اولين بار در يمن مشاهده شده است و در واقع آنها مخترع خط بودهاند.
2. بعد استراتژيك: در بعد استراتژيك ميتوان به چند مورد از اهميت اين كشور اشاره كرد. تسلط يمن بر گذرگاههاي مهم آبي داراي اهميت فراواني است. در واقع يمن با توجه به تسلطي كه بر تنگه باب المندب دارد، ميتواند عبور و مرور در درياي سرخ را كنترل كند و يا حتي از طريق جزيره بريم، اين گذرگاه را ببندد.
جزاير قدرت استراتژيك يمن را به شدت افزايش دادهاند. اين كشور بر بيش از 200 جزيره حاكميت دارد. از ديگر جزاير مهم يمن ميتوان به جزيره زقر، كه امكان كنترل و مراقبت فعاليتهاي دريايي آن نقطه را ميسر ميسازد يا به جزيره كمران و جزيره جبل الطير كه مشرف بر آبراه منطقه است، اشاره كرد.
از ديگر دلايل اهميت راهبردي يمن، همسايگي با كشور قدرتمند و مهم منطقه، عربستان سعودي در شمال است. عربستان به تحولات اين كشور توجه زيادي دارد و در درگيريهاي داخلي يمن همواره نقش ويژهاي را ايفا ميكند و نگران است كه موج بيداري اسلامي از جانب يمن به عربستان نيز سرايت كند. مساله ديگر ميان دو كشور وجود منابع نفت در مرز مشتركشان است كه باعث اختلافاتي بين دو كشور شده است. اما مهمترين و اصليترين نگراني عربستان وجود القاعده در يمن است. زيرا آنها به خوبي ميدانند كه اگر القاعده به عربستان نفوذ كند ميتواند طرفداران بسياري را به دست آورد و امنيت خاندان آل سعود را به خطر اندازد. سعوديها اگرچه در حوزه بينالمللي به حمايت از سلفيها ميپردازند، اما از نفوذ آنها در جامعه پرهيز مينمايند، چرا كه آنها را خطري براي تداوم حكومت خاندان سعودي ميدانند.
داشتن خط ساحلي طولاني در كنار درياي سرخ و درياي عرب و همچنين وجود بنادر مهمي نظير عدن، حديد و فحاء بر وزن استراتژيكي يمن افزوده است. وجود اين درياها در اطراف يمن باعث شده كه شاهد وجود خاكهاي حاصلخيزي در اين منطقه باشيم و همچنين صيد ماهي رونق يابد. اين بنادر در حوزه تجاري و اقتصادي داراي اهميت چشمگيري هستند و از طرفي بر ميزان تسلط يمن بر آبهاي مجاورش تاثير ميگذارند.
3. بعد انساني: يمن با داشتن جمعيتي حدود 27 ميليون نفر، از كشورهاي نسبتا پر جمعيت در همسايگي عربستان سعودي به شمار ميآيد. مردم اين كشور با توجه به خصوصيات قبيلهاي و عشيرهاي و مسلح بودنشان، در كنار روحيه جنگجويي كه دارند، همواره تهديد مهمي براي عربستان به حساب ميآيند، زيرا در صورتي كه تصميم به بسيج بگيرند، بيش از يك ميليون نيروي مسلح به سرعت آماده جنگ ميشوند.
علاوه بر تامين مايحتاج نظامي از سوي نيروي انساني موجود در يمن، جمعيت فوق به عنوان نيروي كار بالايي براي كشور محسوب ميشوند. شمار زيادي از شهروندان يمن در عربستان سعودي و ساير شيوخ خليج فارس به فعاليت ميپردازند و منابع مالي را براي يمن تامين ميكنند.
شيعيان در يمن
همان طور كه پيش از اين گفته شد، شيعيان اقليت قابل توجهي(42درصد) از مسلمانان يمن را شامل ميشوند. اكثريت اين شيعيان زيدي مذهب و سپس دوازده امامي هستند. شيعه دوازده امامي پيروان بسيار محدودي در يمن دارد، اما با وقوع انقلاب اسلامي ايران، اوضاع تغيير كرده و تعدادي از نخبگان يمني جذب اين مذهب شدند. شيعيان اثني اشعري رابطه بسيار خوبي با شيعيان زيدي دارند. البته از نقش موثر بدرالدين الحوثي از علماي بزرگ زيدي يمن نبايستي غافل شد. او در زمان وقوع جنگهاي داخلي در سالهاي 1990 به ايران مهاجرت كرد و همين امر توجه جوانان يمني را به مذهب 12 امامي معطوف نمود.
بيشتر شيعيان اثني عشري يمن در دو شهر عدن و صنعا سكونت دارند و تحت سازماني به نام رابطة الشيعة جعفرية في اليمن فعاليت ميكنند. گفته ميشود بعضي از رهبران حوثيها(انصار ا...) از فقه جعفري استفاده ميكنند. كشورهاي عربي خليج فارس و شماري از كشورهاي غربي بارها شيعيان زيديه يمن را به پيروي از سياستهاي تهران متهم مينمايند، همين اتهامها موجب اعمال فشارهاي فزاينده بر اين بخش بزرگ از جامعه يمن در طول سالهاي گذشته شده است.