دلایل«خاتمیت»درقرآن و روایات

خاتميت، مفهومى كلامى و از آموزه هاى مشترك همه مسلمانان به معناى پايان يافتن نبوت به حضرت محمد(ص) است.

در قرآن و حديث، خاتميت مصدر جعلى از خاتم (به كسر يا فتح تاء) و از ريشه خ ت م است. در بيشتر منابع لغوى مراد از خاتم الانبيا بودن پيامبر اكرم(ص) را اين دانسته اند كه ايشان آخرين پيامبر است. در برخى منابع از خاتم به مهرى كه بر پايانِ نامه ها مى‌زده اند، نيز تعبير شده است. به نظر برخى مستشرقان واژه خاتميت در قرآن كريم به كار نرفته، اما تعبير خاتم النبيين در آيه ۴۰ سوره احزاب (ماكانَ محمدٌ أبا أَحَدٍ مِنْ رجالِكُمْ وَلكِن رسولَ اللّهِ و خاتمَ النبيينَ) به عنوان وصف پيامبر اكرم(ص) به كار رفته است. تعبير «خاتم النبيين» به دو صورت، با كسر يا فتح تاء خوانده شده است. در صورت اول به معناى پايان دهنده و مهركننده سلسله انبيا و در صورت دوم به معناى آخر و پايان.

علاوه بر آيه ۴۰ سوره احزاب، در قرآن كريم تعابير ديگرى دالّ بر آخرين پيامبر بودن رسول اكرم وجود دارد. تعابيرى همچون: اكمال دين: «اليومَ اكملتُ لَكمْ دينَكم» (مائده:۳)؛ ارسال از جانب خدا براى جميع مردم: «اِنّى رسولُ اللّه اِليكُمْ جَميعا» (اعراف: ۱۵۸)؛ فرستادن نبى اكرم براى ابلاغ دين حق تا آن را بر هر چه دين است پيروز گرداند: «هُوَالذى اَرْسَلَ رسوله بِالهدى و دين الحقِّ ليُظهرَه علىالدينِ كُلِّه» (توبه: ۳۳؛ فتح: ۲۸؛ صف: ۹)؛ نبودن هيچ تغييردهنده اى در كلمات الهى: «لامُبدِّلَ لِكلماته» (كهف: ۲۷)؛ انذار براى عالميان: «لِيكونَ للعالمينَ نَذيرا» (فرقان: ۱؛ براى مناقشات در مصداق عالمين رجوع کنید به سبحانى، ۱۳۶۹ش، ص ۳۳ـ۳۸)؛ ارسال پيامبر براى بشارت و انذار همه مردم: «و ما ارسلناكَ اِلّا كافةً للناسِ بشيراً و نذيراً» (سبأ: ۲۸)؛ راه نيافتن باطل در كتاب خدا: «لايأتيهِ الباطلُ من بينِ يديهِ و لا مِن خَلْفِه» (فصّلت: ۴۲)؛ رحمت بودن پيامبر براى عالميان: «و ما اَرسلناكَ اِلّا رحمةً لِلعالمين» (انبياء: ۱۰۷). تمامى اين تعابير متضمن آن است كه اسلام داراى كاملترين شرايع و دينى جهانى است و نسخ و تغييرى در آن راه نخواهد يافت. از اينرو دين اسلام آخرين دين، و پيامبر اكرم (ص)، خاتم الانبيا به شمار مى آيد.

در عصر جديد، پس از پيدايى دو جريان بهائيت و قاديانيه ، موضوع خاتميت مورد مناقشه قرار گرفت. منكران خاتميت گاه با تأويل معناى خاتم النبيين در آيه ۴۰ سوره احزاب و گاه با استناد به برخى ديگر از آيات قرآن شبهاتى درباره خاتميت طرح كرده و به انكار آن پرداختند كه متقابلا پاسخ هايى به آنان داده شده است.

در بسيارى از احاديث نيز بر خاتميت پيامبر اكرم (ص) تأكيد شده است. از مهمترين احاديث نبوى در اثبات خاتميت، حديث منزلت است كه از احاديث متواتر بوده و در آن به خاتم النبيين بودن پيامبر اسلام تصريح شده است. احاديث نبوى ديگرى نيز درباره خاتميت نقل شده است.

 از جمله آنكه پيامبر اكرم(ص) در حديثى خود را خاتم الانبيا يا خاتم هزار پيامبر يا بيشتر و امام على(ع) را خاتم الاوليا يا خاتم الاوصيا يا خاتم هزار وصى خوانده اند. ايشان همچنين خود را اولين پيامبران در خلقت و آخرينشان در بعثت معرفى كرده اند. در حديثى، اولْ رسولانْ آدم و آخر آنان محمد(ص) ذكر شده است. چنانكه در برخى روايات به گواهى انبياى پيشين بر خاتميت رسول اكرم(ص) اشاره شده است و از حضرت رسول اكرم (ص) نقل شده اگر موسى زنده بود، به دين اسلام درآمده و از وى تبعيت مى كرد. به همين سبب، در حديث مزبور حضرت پيامبر(ص) اصحاب خود را از مباشرت و نظرخواهى اهل كتاب منع كردند.

در حديث ديگرى كه معروف به حديث لِبنه است، پيامبر اكرم(ص) سلسله انبيا را به بنايى از هر نظر كامل تشبيه كرده اند كه فقط جاى يك آجر آن خالى بوده است، سپس مَثَل خود را مَثَل آن آجر دانسته اند كه با آن بنا كامل مى شود. به واسطه حضرت محمد(ص) نيز بناى نبوت به اتمام مى رسد. غزالى در تفسير اين حديث بيان كرده است كه زياده بر كمال، نقص تلقى مى شود. همچون دست انسان كه كمال آن داشتن پنج انگشت است و وجود انگشت ششم در آن نقص تلقى مى شود. درنتيجه به موجب اين حديث، رسول اكرم قطعاً خاتم انبيايند.

پيامبر اسلام(ص) در حديث ديگرى، يكى از اسامى خود را عاقِب شمرده و در شرح معناى آن فرموده اند عاقِب كسى است كه پس از وى پيامبر ديگرى نمى آيد. رسول اكرم(ص) در جايى ديگر بيان كرده اند كه من براى هدايت جميع مردم، از هر نژادى كه باشند، مبعوث شده ام و به واسطه من سلسله انبيا به پايان رسيده است. در حديث ديگرى، پيامبر اكرم فرمودند: پيامبرى بعد از من و سنّتى پس از سنّت من و امتى بعد از امت شما نيست و اگر كسى پس از من ادعاى نبوت كرد دروغگوست.

از ائمه اطهار عليهم السلام نيز رواياتى در اثبات و تأييد خاتميت رسول گرامى اسلام نقل شده است. از جمله حضرت على(ع) در مواضع مختلفى از نهج البلاغه به اين مهم اشاره كرده اند. حضرت على( ع)در خطبه اول فرموده اند كه خداى سبحان، محمد(ص) را براى به انجام رساندن وعده اش و تمام كردن سلسله نبوت فرستاد. در خطبه ۱۳۳، ضمن بيان ويژگيهاى رسول اسلام بيان كرده اند كه به واسطه ايشان وحى الهى خاتمه يافت. در خطبه ۱۷۳، پيامبر اكرم(ص) امين وحى خدا و خاتم رسولان معرفى شده اند. براساس خطبه ۱۸۳، به واسطه رسول اسلام دين الهى كامل گشته است. بنابر خطبه ۲۳۵ نيز هنگامى كه امام على(ع) پيكر مطهر پيامبر اكرم(ص) را براى غسل و تجهيز آماده مى كردند، بيان كردند اى رسول خدا، با مرگ شما چيزى (نبوت) خاتمه يافت كه با مرگ هيچ فرد ديگرى پايان نيافته بود.

حديث مهم ديگرى كه مبناى فقيهان در استنباط بسيارى ازاحكام شرعى قرار گرفته و مؤيد خاتميت و عدم نسخ شريعت رسول اكرم است، حديثى از امام صادق(ع) است كه فرمودند: «حلال محمد تا روز قيامت حلال و حرام او نيز تا قيامت حرام است.» در ضمن خاتميت پيامبر اكرم(ص) با جامعيت و كلى بودن دعوت ايشان (عالَمى و جهانى بودن) ملازمت دارد و پيامبر گرامى اسلام از همان سالهاى آغازين بعثت در موارد مختلفى از جمله در حادثه يوم الدار كه فرمودند «... انى رسول اللّه اليكم خاصة و الى الناس عامة...» يا دعوت از ملوك و پادشاهان سرزمينهاى ديگر براى پذيرش آيين اسلام بر عموميت دعوت و رسالت خود صحه گذاشتند. بنابراين از ابتداى بعثت، حتى پيش از نزول آيه ۴۰ سوره احزاب، خاتميت امرى شناخته شده و روشن بوده است و كسانى كه به آيين مقدّس اسلام روى مى آوردند، بر خاتميت پيامبر اكرم(ص) نيز گردن مى نهاد.

به گزارش مهر، بنياد دائرة المعارف اسلامی، نهادی است غير انتفاعی كه هدف اصلی آن تدوين و نشر دانشنامه جهان اسلام است. اين بنياد در سال ۱۳۶۲ در تهران تاسيس شد و در حوزه مطالعات جهان اسلام و ايران فعاليت خود را آغاز كرد و به تدريج به يكی از كانونهای اصلی و معتبر دانشنامه نگاری در قلمرو جهان اسلام تبديل شد. تاکنون ۱۸ جلد از دانشنامه جهان اسلام به همت این بنیاد منتشر شده است.