رسانه و رویکرد افزایش جمعیت

به گزارش پایگاه 598 به نقل از فارس، در بخش های گذشته مباحث متعددی پیرامون موضوع جمعیت تقدیم مخاطبان شده است. در یخش اول به تاریخچه تحولات جمعیت در ایران و روند کاهش نرخ باروری طی سال های 1367 تا 1390 اشاره شد. در بخش دوم پیامدهای کاهش جمعیت و حرکت به سمت پیری مورد بحث قرار گرفت. در بخش سوم به موضوع خانواده و باروری و روند تغییرات شاخص های ازدواج و طلاق در ایران بین سال های 1365 الی 1385 پرداخته شد. در بخش چهارم مراحل گذر جمعتی ایران، طی سالهای 1290 تا 1390 و پیش بینی آینده در سه سناریو مطرح شد . در این بخش* مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی پیرامون تدوین راهبردها و اقدامات ملی مربوط به جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن متناسب با آموزه های اسلامی و اقتضائات راهبردی کشور در محور برنامه های آموزشی و پژوهشی، اطلاع رسانی، نمایشی، تبلیغی و غیره در رسانه های جمعی به ویژه رسانه ملی مورد کنکاش قرار می گیرد.

موضوع جمعیت یکی از عوامل اصلی و تأثیرگذار در کشورهاست که در رصد و آمایش ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی مورد توجه قرار میگیرد. جمعیت کشور ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست و قطعاً در ابعاد مختلف جامعه اثرگذار است.
کاهش و افزایش جمعیت بدون توجه به آمایش سرزمین، تهدیدی جدی برای امنیت کشور محسوب میشود زیرا پوشش مرزهای جغرافیایی نیازمند نیرو، امکانات و تجهیزات است. علاوه بر این وجود جمعیت جوان در نشاط، شادابی و پیشرفت جامعه اثرگذار است که باید به آن توجه ویژه کرد.
با مطرح شدن موضوع ضرورت تغییر سیاست جمعیتی نظام جمهوری اسلامی ایران و اعلام خطر برخی از کارشناسان در زمینه کاهش شدید جمعیت کشور، از اوایل سال  1391 موضوع تدوین «راهبردها و اقدامات ملی مربوط به جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن متناسب با آموزه‌های اسلامی و اقتضائات راهبردی کشور» در دستور کار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت و در نهایت در تاریخ 2/3/1391 این راهبردها به تصویب این شورا  رسید.
در این مصوبه به « فرهنگ‌سازی برای دست‌یابی به جمعیت مطلوب و اصلاح بینش و نگرش مسئولان و مردم نسبت به پیامدهای منفی کاهش باروری به ویژه زیرحد جانشینی » توجه ویژه‌ای شده و بر همین اساس در بند 1 ماده 3 آن، « تهیه طرح جامع تولید و اجرای انواع برنامه‌های آموزشی، پژوهشی، اطلاع‌رسانی، نمایشی، تبلیغی و غیره در رسانه‌های جمعی به ویژه صدا و سیما و شبکه‌های استانی آن با هدف گفتمان سازی و ترویج فواید فرزندآوری و تبیین آثار منفی کاهش نرخ باروری، با رعایت شرایط و مقتضیات راهبردی» یکی از اقدام‌های ملی متناسب با راهبردهای جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن، برشمرده شده است.
به واقع در اینجا باید به این نکته اذعان کرد که در بین تمام رسانه های جمعی، صداوسیما، بازیگر نقش اول سیاست‌های جمعیتی است و حتی گزاف نگفته ایم اگر که بگوییم تلویزیون تعیین کننده جمعیت است!

لذا با  توجه به این مصوبه، رسانه ملی باید راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های خود برای تغییر گفتمان موجود در زمینه فرزندآوری را به روشنی تدوین و بر اساس برنامه‌ای دقیق و حساب‏شده گفتمانی جدید را در جامعه حاکم کند. گفتمانی که در نهایت به عبور از مرحله بحرانی کاهش جمعیت و افزایش آن تا رسیدن به حد مطلوب بینجامد.
با توجه به نکته یاد شده، مهم ترین راهبردهای رسانه ملی برای فرهنگ‌سازی در زمینه تغییر سیاست جمعیتی نظام جمهوری اسلامی، از کاهش جمعیت به افزایش جمعیت را می توان چنین برشمرد:
الف) گفتمان‌سازی در زمینه ضرورت افزایش زاد و ولد
اقدام های گوناگون فرهنگی، آموزشی، رسانه ای، اجتماعی، اقتصادی و... که در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد در زمینه مهار رشد جمعیت در کشور صورت گرفت، موجب ایجاد گفتمان  ویژه ای در زمینه زاد و ولد در جامعه ما شد؛ گفتمانی که به‌تدریج در سراسر کشور و در میان همه قشرهای شهری و روستایی، مرفه و مستمند، تحصیل کرده و بی سواد، مذهبی و غیرمذهبی نهادینه شد و این ذهنیت را در همه ایجاد کرد که داشتن بیش از دو یا سه فرزند، ناهنجار و خلاف چارچوب های پذیرفته‌شده اجتماعی است.

این گفتمان همچنان در جامعه ما حاکم است و به همین دلیل حتی افرادی که از تمکن مالی خوبی برخوردارند، حاضر نیستند بیش از دو یا سه فرزند داشته باشند . از این‌ رو می توان گفت نخستین گام در اصلاح سیاست های جمعیتی کشور، تغییر گفتمان حاکم و ایجاد گفتمانی جدید بر مبنای ضرورت افزایش زادوولد است.
بی تردید این گفتمان سازی، سازوکارهای خاص خود را دارد و باید در بازه زمانی قابل توجهی رخ دهد و به همین دلیل نباید انتظار داشت که در کوتاه مدت و با چند راهکار مقطعی، اتفاق خاصی در بینش، نگرش و رفتار مردم در زمینه زادوولد رخ دهد.
ب) ایجاد زمینه‌های لازم برای تحکیم خانواده‌ها
بر اساس آمارهایی که سازمان ثبت احوال کشور درباره میزان ازدواج ها و طلاق‏های ثبت‌شده در کشور ارائه کرده است، در سال 1383 تعداد 723976 رویداد ازدواج و تعداد 73882 رویداد طلاق به ثبت رسیده، ولی در سال 1390 تعداد 874792 رویداد ازدواج و تعداد 142841 رویداد طلاق به ثبت رسیده است.  بر اساس این آمار، در طول این مدت، تعداد ازدواج ها حدود 8.20  درصد و تعداد طلاق ها حدود 3.93 درصد رشد داشته است.
بی تردید، آنگاه می توان به ظرفیت خانواده هایی که در حال حاضر در جامعه شکل گرفته اند، برای افزایش جمعیت تکیه کرد که این خانواده ها از ثبات و آرامش لازم برخوردار باشند. در شرایطی که عوامل گوناگون فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی موجب فروپاشی خانواده ها و بی ثباتی آن‌ها می شوند، هرگز نمی توان به ایجاد نسلی جدید از دل خانواده ها امیدی داشت. از این رو پیشنهاد می شود رسانه ملی با در پیش گرفتن سیاست-های ذیل، از همه ظرفیت های خود برای تحکیم نهاد خانواده استفاده کند:

یک ـ آموزش حقوق و مسئولیت های خانوادگیِ زن و مرد به جوانان در آستانه ازدواج؛
دو ـ توانمندسازی جوانان برای مقابله با مسائل و مشکلاتی که در کانون خانواده با آن‌ها روبه‌رو می شوند؛
سه ـ به تصویر کشیدن روابط مطلوب اعضای خانواده (زن، شوهر و فرزندان) در برنامه های نمایشی؛
چهار ـ بررسی و تبیین ویژگی های خانواده تراز اسلامی در برنامه های کارشناسی؛
پنج ـ پرهیز از به تصویر کشیدن مداوم خانواده های نابسامان و روابط ناهنجار اعضای خانواده با یکدیگر در برنامه های نمایشی؛
شش ـ پرهیز از نگرش‌های فمینیستی در به تصویر کشیدن روابط اعضای خانواده با یکدیگر.

ج) زمینه‌سازی برای تسهیل شرایط ازدواج
بر اساس گزارش رئیس سازمان ثبت احوال کشور، «سن ازدواج برای مردان و زنان نسبت به سال های گذشته افزایش یافته و به میانگین 27.2 سال برای مردان و حدود 23 سال برای زنان رسیده که این آمارها زنگ خطری برای افزایش تجرد قطعی در جامعه است.»
بی تردید، افزایش سن ازدواج، موجب تغییر الگوی باروری مادران و کاهش رشد جمعیت خواهد شد. مدیرکل آمار و اطلاعات جمعیتی و مهاجرت سازمان ثبت احوال، در این زمینه می گوید: «پیک الگوی سنی باروری مادران در سال 1385، 20 تا 24 سال بوده که این رقم در سال 1390 به 25 تا 29 سال افزایش یافته است. بنابراین، الگوی باروری مادران در سال های اخیر تحت تأثیر مستقیم افزایش سن ازدواج بوده است... . افزایش سن الگوی باروری مادران می تواند در میان مدت موجب کاهش نرخ موالید شده و به‌ مرور میزان رشد جمعیت را به صفر و حتی منفی برساند. »
بنابراین، یکی از مهم ترین گام ها در راه افزایش جمعیت کشور، زمینه‌سازی برای کاهش سن ازدواج و تسهیل تشکیل خانواده برای جوانان است.

بر اساس نتایج سرشماری سال 1390، در حال حاضر بیش از هفده میلیون نفر جوان  20 تا 29 سال در کشور وجود دارند  که اگر زمینه برای ازدواج آن‌ها فراهم شود، می توان امیدوار بود که در سال های آینده جمعیت کشور به میزان قابل توجهی افزایش یابد.
برخی اقدام هایی که رسانه ملی در این زمینه می تواند انجام دهد به این شرح است:
یک ـ فرهنگ سازی برای کاستن سطح توقع جوانان و خانواده های آنان؛
دو ـ پرهیز از نشان دادن بی دلیلِ خانه ها و زندگی های اشرافی و پرتجمل در برنامه های نمایشی؛
سه ـ پرهیز از به تصویر کشیدن زندگی زوج های جوانی که برخلاف بسیاری از همسران جوان، نخستین روزهای ازدواج خود را در کمال رفاه و آسایش و بی‌هیچ نگرانی مالی تجربه می کنند؛
چهار ـ ترویج قناعت و ساده زیستی و دوری از زیاده‌خواهی و تجمل گرایی، با بهره گیری از قالب های اثرگذاری همچون فیلم ها و سریال های تلویزیونی؛
پنج ـ برگزاری نشست های کارشناسی درباره دلایل و پیامدهای بالا رفتن سن ازدواج؛

د‍) اصلاح بینش، نگرش و رفتار خانواده‌ها در زمینه فرزندآوری
اجرای بیش از دو دهه سیاست تحدید موالید در کشور و اقدام های گوناگون فرهنگی ـ اجتماعی که در این زمینه انجام شد، موجب تغییر اساسی بینش، نگرش و رفتار خانواده ها در زمینه فرزندآوری شده است. امروز بیشتر زوج های جوان، دست کم در چند سال نخست زندگی، ضرورتی برای فرزنددار شدن احساس نمی‌کنند و فرزندداری را مزاحم تحصیل، اشتغال، رفاه و رشد و پیشرفت خود می‌دانند. به همین دلیل آن‌ها حتی اگر مشکل مالی هم نداشته باشند، حاضر به فرزنددار شدن نمی شوند. به همین دلیل، رسانه ملی برای تحقق سیاست افزایش جمعیت، در درجه نخست باید به اصلاح و تغییر بینش، نگرش و رفتار خانواده ها در زمینه فرزندآوری بپردازد و با برنامه ریزی دقیق و حساب‌شده و در بازه زمانی مشخص، بر هر سه حوزه شناختی، عاطفی و رفتاری مخاطبان با ارائه پیام های مناسب اثر بگذارد.

ه‍) ترویج فرهنگ اعتماد و خوش‌بینی به خداوند
آموزه های اسلامی، همواره مردم را به خوش بینی به خداوند متعال و اعتماد و توکل بر او فرا می خوانند؛ تا آنجا که امام باقر(ع)  از رسول گرامی اسلام (ص) نقل می‏کند که فرمود:
والَّذی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا أُعْطِی مُؤْمِنٌ قَطُّ خَیرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ وَ رَجَائِهِ لَهُ ... وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَا یحْسُنُ ظَنُّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ بِاللَّهِ إِلَّا کَانَ اللَّهُ عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ لِأَنَّ اللَّهَ کَرِیمٌ بِیدِهِ الْخَیرَاتُ یسْتَحْیی أَنْ یکُونَ عَبْدُهُ الْمُؤْمِنُ قَدْ أَحْسَنَ بِهِ الظَّنَّ ثُمَّ یخْلِفَ ظَنَّهُ وَ رَجَاءَهُ فَأَحْسِنُوا بِاللَّهِ الظَّنَّ وَ ارْغَبُوا إِلَیهِ.
سوگند به آنکه جز او خدایی نیست، خیر دنیا و آخرت به مؤمنی ارزانی نمی شود، مگر به دلیل خوش گمانی و امیدواری او به خدا... سوگند به آنکه جز او خدایی نیست، هیچ بنده مؤمنی به خدا خوش گمان نمی‌شود، مگر اینکه خداوند در کنار گمان بنده مؤمنش حاضر می شود؛ زیرا خداوند کریم است و همه خیرها به دست اوست. او شرم می کند که بنده مؤمنش به وی خوش گمان شود، ولی او خلاف گمان بنده‌اش، عمل و امیدش را ناامید کند؛ پس به خداوند خوش گمان و به او امیدوار باشید.
بر این خوش بینی، اعتماد و توکل، در موضوع تشکیل خانواده و فرزنددار شدن بیشتر تأکید شده است. قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید:
وَ أَنْکِحُوا اْلایامی‏ مِنْکُمْ وَ الصّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یکُونُوا فُقَراءَ یغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ. (نور: 32)

بی همسران خود و غلامان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید؛ اگر تنگدست‌اند، خداوند آنان را از فضل خویش بی-نیاز خواهد کرد و خدا گشایشگر و داناست.
... وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیاهُمْ. (انعام: 151)
... و فرزندان خود را از بیم تنگدستی مکشید؛ ما شما و آنان را روزی می‏رسانیم.
در همین زمینه از رسول گرامی اسلام (ص) چنین روایت شده است:
مَنْ تَرَکَ النِّکَاحَ مَخَافَةَ الْعَیلَةِ فَقَدْ أَسَاءَ الظَّنَّ بِرَبِّهِ لِقَوْلِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى «إِنْ یکُونُوا فُقَراءَ یغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیم»‏.

هرکس از بیم تنگدستی ازدواج را ترک کند، به پروردگار خود بدگمان شده است؛ زیرا خداوند ـ تبارک و تعالی ـ می-فرماید:
«اگر تنگدست‌اند، خداوند آنان را از فضل خویش بی-نیاز خواهد کرد و خدا گشایشگر و داناست. »
بر این اساس، رسانه ملی برای از بین بردن یکی از موانع عینی و ذهنی تشکیل خانواده و فرزنددار شدن؛ یعنی بیم از تنگدستی یا ناتوانی در تأمین رزق و روزی فرزند، باید این سیاست ها را در پیش گیرد:
یک ـ جلوگیری از ترویج فرهنگ مادی گرایانه و رفاه طلبانه در فیلم ها، سریال ها، آگهی های بازرگانی و...؛
دو ـ ترویج فرهنگ اعتماد، توکل و خوش‌بینی به خداوند با نمایش برنامه‏های کارشناسی، نمایشی، مستند، نماهنگ و... . 
و) اصلاح برداشت‌های نادرست درباره نقش «مادری» و «همسری» زنان
یکی از آثار و پیامدهای ناگوار رواج اندیشه های فمینیستی، پدید آمدن برداشت‌های جدید درباره هویت زنانه بود. با کمال تأسف، در دورانی که اندیشه های فمینیستی در خاستگاه و مهد پیدایش خود با تردیدهایی جدی روبه‌رو شده است و نویسندگان متعددی در نقد و رد آن به تألیف کتاب و مقاله پرداخته‌اند،  این اندیشه‌ها بر ذهن و زبان گروهی از دختران جوان ایرانی جاری شده و موجب کم‌رنگ شدن نقش مادری و جایگاه ارزشمند مادری و همسری در چشم آن‌ها شده است.
با توجه به این موضوع، رسانه ملی باید با پرداختن به موضوع های ذیل، برداشت‌های نادرستی را که امروزه در اذهان برخی دختران جوان درباره نقش مادری و همسری زنان شکل گرفته است، اصلاح کند:
یک ـ معرفی زیبای دیدگاه اسلام درباره هویت زنانه و نقش و جایگاه مادری و همسری؛
دو ـ بیان روایات وارد شده در شأن زنان باردار، از لحظه بسته شدن نطفه تا زایمان؛
سه ـ تبیین نقش فرزندان صالح در سعادت اخروی پدران و مادران؛
چهار ـ تبیین و توضیح مفاهیم رفاه، آسایش و سعادت در دو نگاه مادی و دینی؛
پنج ـ نقد و بررسی دیدگاه های فمینیستی در زمینه نقش مادری و همسری؛
شش ـ بررسی آثار و پیامدهای رواج این دیدگاه ها در مغرب زمین.

ز) الگوسازی از خانواده‌های موفق پرجمعیت
یکی از اقدام های رسانه ملی در سال های حاکمیت سیاست تحدید موالید، نشان دادن تصویری نامطلوب از خانواده های پرجمعیت بود. در برخی سریال هایی که در آن، رفتار زنان در قالب طنز به نمایش درمی آمد، نشان داده می شد که تعدد فرزندان چه گرفتاری ها و مشکلاتی برای پدر و مادرشان پدید می‌آورد.
در حال حاضر رسانه ملی باید با اصلاح این رویکرد، به شناسایی و معرفی خانواده هایی بپردازد که با وجود داشتن فرزندان متعدد، به خوبی از عهده تعلیم و تربیت آن‌ها برآمده و نسل شایسته ای را تحویل جامعه داده اند.
البته باید توجه داشت که در این شناسایی و معرفی، نباید فقط به خانواده‌های مرفه شهرنشین بسنده کرد، بلکه باید از همه خانواده‌های شهری و روستایی و با سطح درآمد متفاوت، الگوهایی را شناسایی و به جامعه معرفی کرد.
این الگوسازی صرفاً در قالب برنامه‌های مستند قابل ارائه نیست، بلکه از قالب برنامه های نمایشی نیز می‌توان استفاده کرد.
ح) اصلاح نگرش زنان و دختران درباره بدن و زیبایی خود
در چند دهه اخیر با گسترش فعالیت جریان های فمینیستی در مغرب‌زمین و به موازات آن، تولید انبوه فیلم‌ها و سریال‌ها، انتشار گسترده مجلات مد و زیبایی، و گسترش تبلیغات بازرگانی رسانه‌ها، الگوی تازه‌ای از زیبایی و جذابیت، ابتدا در کشورهای غربی و به‌تدریج در سراسر جهان مطرح شده است که نماد بارز آن عروسک «باربی» است.

بر اساس این الگوی تازه، بسیاری از زنان و دختران در پی این برآمده اند که به هر قیمت، اندامی کشیده و استخوانی به سبک عروسک باربی داشته باشند و خود را به مدل های مد و زیبایی که رسانه های غربی تبلیغ می‌کنند، نزدیک‌تر کنند.

با ایجاد این نگرش جدید درباره بدن و زیبایی در دختران، یکی از موضوع‌هایی که مغایر با فرهنگ باربی شدن تلقی شد، بارداری و بچه دار شدن بود؛ زیرا به تعبیر یکی از نویسندگان منتقد غربی «در این اندام‌های ترکه‌ای، جایی برای رحم وجود ندارد!»

متأسفانه این نگرش با گسترش شبکه های ماهواره‌ای، به‌تدریج در کشور ما نیز رواج یافت و موجب شد برخی زنان از بیم از دست دادن تناسب اندام، از بچه‌دار شدن یا شیردادن نوزادان خود خودداری کنند.
با توجه به مطالب یادشده، رسانه ملی باید با تولید برنامه های متنوع و اثرگذار، برای اصلاح نگرشی که در میان برخی زنان و دختران درباره بدن و زیبایی خود پدید آمده است، اقدام کند. برخی اقدام هایی که رسانه ملی در این زمینه می‌تواند انجام دهد، به شرح زیر است:
یک ـ نقد و بررسی الگوهای غربی مد، زیبایی و جذابیت، و روشن کردن اهداف پنهان و آشکار این الگوپردازی‌ها برای زنان و دختران ایرانی؛

دو ـ معرفی برخی هنرپیشگان مطرح سینمای هالیوود که با وجود داشتن زیبایی ظاهری، از بچه‌دار شدن نیز غافل نشده‌اند؛

سه ـ ترویج ورزش‌ها و نرمش‌هایی که می‌تواند به زنان، در حفظ زیبایی اندام خود پس از زایمان کمک کند.
ط) افشای طرح‌های نظام سلطه برای کاهش جمعیت جهان
سال‌هاست سران «مجامع مخفی» جهانی، مانند مؤسسه سلطنتی امور بین الملل،  شورای روابط خارجی،  جامعه بیلدربرگرها،  کمیسیون سه‌جانبه،  فراماسونری،  باشگاه رم  و کمیته 300،  با طرح ها و برنامه های گوناگون زمینه نفوذ و اقتدار نظام سلطه بر مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ملل جهان را فراهم آورده اند و سرنوشت ملت‌ها و کشورهای مستقل جهان را به میل و اراده خود تغییر می دهند. 
یکی از مصادیق آشکار مداخله مجامع مخفی در سرنوشت ملت‌های دیگر موضوع کاهش و کنترل جمعیت جهان است. این مجامع با هدف گسترش سلطه خود بر جهان، از سال ها پیش موضوع کاهش جمعیت جهان را در دستور کار قرار داده‌اند و این موضوع را از راه های گوناگون پی می‌گیرند.
با توجه به مطالب یادشده، ضروری است رسانه ملی موضوع های ذیل را در دستور کار خود قرار دهد:
یک ـ تبیین و تشریح طرح ها و برنامه های مجامع مخفی وابسته به نظام سلطه برای کاهش جمعیت جهان؛
دو ـ بررسی راهکارهای رسانه ای مقابله با طرح ها و برنامه های یادشده؛
سه ـ بررسی و تبیین نقش ملت ایران در خنثی سازی طرح ها و برنامه های مجامع مخفی جهانی.
ی) ایجاد حساسیت درباره بحران‌ها و آسیب‌های ناشی از کاهش جمعیت
نتایج پیش بینی های سال 2010 سازمان ملل متحد درباره تحولات باروری نشان می‏دهد که بر اساس هر سه سناریو (پایین، متوسط و بالا) تا سال 1420 سطح باروری ایران به سطح جانشینی افزایش نخواهد یافت. بر اساس همین پیش بینی، در صورت ادامه روند کنونی کاهش باروری بر اساس سناریوی حد پایین، جمعیت ایران تا سال 1430 به حدود 73 میلیون نفر با شاخص سالخوردگی 38.5 درصد، در سال 1445 به حدود 61 میلیون نفر با شاخص سالخوردگی 47.5 درصد، و تا سال 1480 به حدود 31 میلیون نفر با شاخص سالخوردگی 47.4 درصد کاهش خواهد یافت. همچنین در صورت تحقق الگوی رشد متوسط، جمعیت ایران تا سال 1445 به حدود 79 میلیون نفر با شاخص سالخوردگی 36.9 درصد، سپس تا سال 1480 به 62 میلیون نفر با شاخص سالخوردگی 34.7  درصد کاهش خواهد یافت.

با توجه به این مطالب ، رسانه ملی باید در سیاست گذاری های خود در زمینه فرهنگ سازی برای  افزایش جمعیت، به موضوع‌های ذیل توجه جدی کند:
یک ـ بررسی دقیق و کارشناسی بحران ها، آسیب ها و چالش های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی و اقتصادی ناشی از کاهش جمعیت؛
دو ـ تبیین درست و مناسب آثار و پیامدهای این بحران ها برای مردم.
برای تحقق کامل راهبردهایی که ذکر شد نیز ، رسانه ملی باید سیاست‌های ذیل را در دستور کار خود قرار دهد:

الف) اقناع مدیران و برنامه‌سازان رسانه ملی درباره سیاست جدید جمعیتی
بی تردید، مدیران و برنامه سازان رسانه ملی، آنگاه می توانند نقش خود را در زمینه فرهنگ سازی برای تحقق سیاست جمعیتی نظام اسلامی به‌خوبی ایفا کنند که خود درباره این سیاست جدید متقاعد شده و درباره آن به شناخت و باور قلبی رسیده باشند؛ زیرا در غیر این صورت برنامه هایِ تولیدی آن‌ها فقط جنبه سفارشی و دستوری خواهد داشت و اثر چندانی بر مخاطب نخواهد گذاشت.
بنابراین، سازمان صدا و سیما در نخستین گام به سوی فرهنگ سازی برای افزایش جمعیت، باید با برگزاری همایش ها و نشست های علمی و تخصصی، مدیران گروه‏های برنامه ساز، تهیه کنندگان، کارگردانان و پژوهشگران و نویسندگان خود را در این زمینه توجیه کند و به پرسش ها و ابهام های آن‌ها در این زمینه پاسخ دهد.
ب) بهره‌گیری از رویکرد القای غیرمستقیم پیام
با توجه به مشکلات گوناگونی که در حال حاضر در زمینه اشتغال، ازدواج، مسکن، تأمین هزینه های زندگی و... در جامعه ما وجود دارد، بهره گیری از پیام های مستقیم در زمینه ضرورت افزایش جمعیت، اثر مثبت چندانی ندارد و چه بسا موجب عکس‏العمل های منفی شود. ازاین‌رو در تبلیغ و ترویج سیاست جدید جمعیتی کشور، باید از روش القای غیرمستقیم پیام استفاده کرد؛ پیام هایی که بیشتر ناظر به آثار و پیامدهای منفی کم شدن زادوولد برای خانواده و اجتماع است.
برخی موضوع هایی که در این زمینه می توان به آن‌ها پرداخت، به شرح ذیل است:
یک ـ آثار و پیامدهای نامطلوب پیرشدن جمعیت؛
دو ـ ضرورت وجود ارتباط های خویشاوندی (عمو، عمه، دایی، خاله) برای رشد عاطفی فرزندان؛
سه ـ جایگاه و نقش تعدد فرزندان در جامعه پذیری و توانمند شدن آن‌ها برای مقابله با مسائل و مشکلات؛
چهار ـ آثار و پیامدهای تنها شدن پدر و مادرها در سنین پیری؛

پنج ـ آثار و برکات دنیوی و اخروی تربیت فرزندان صالح؛
شش ـ نقش فرزندان در افزایش نشاط و سرزندگی خانواده ها؛
هفت ـ نقش زایمان و فرزندآوری، در سلامت جسمی و روحی بانوان؛
هشت ـ بررسی مسائل و مشکلات خانوادگی و اجتماعی جوامع غربی که دچار کاهش یا رشد منفی جمعیت شده اند.
ج) زمینه‌سازی برای ایجاد وفاق اجتماعی در زمینه ضرورت افزایش زادوولد
در حال حاضر، نه در میان کارشناسان و نه در میان مردم عادی، در زمینه ضرورت افزایش زادوولد اتفاق نظر وجود ندارد؛ بنابراین نمی توان صرفاً با بهره‏گیری از اهرم رهنمودهای مقام معظم رهبری به تبلیغ و ترویج سیاست جدید جمعیتی پرداخت، بلکه باید با ایجاد فضای بحث و گفت-وگوهای کارشناسانه و بررسی جوانب گوناگون موضوع، زمینه را برای ایجاد وفاق اجتماعی در این زمینه فراهم کرد.
رسانه ملی باید با پرهیز از برخورد احساسی و شعاری با موضوع تغییر سیاست های جمعیتی نظام جمهوری اسلامی، برای ایجاد فضای آزاد بحث و گفت وگوی پژوهشگران و کارشناسان حوزه های جامعه شناسی، روان شناسی، علوم تربیتی، حقوق، اقتصاد و سیاست، درباره آثار مثبت و منفی افزایش جمعیت، از همه ظرفیت های خود استفاده کند و با مدیریت مناسب این بحث و گفت‌وگوها، قشرهای گوناگون جامعه به‌ویژه اقشار فرهیخته و تحصیل کرده را به برداشتی مشترک در‌این‌باره برساند. برخی از اقدام‌هایی که رسانه ملی در این زمینه می تواند انجام دهد، به شرح ذیل است:
یک ـ برگزاری نشست های کارشناسی در زمینه نقد و بررسی سیاست جمعیتی نظام اسلامی؛
دو ـ برگزاری نشست های کارشناسی در زمینه دلایل و زمینه های رهنمود مقام معظم رهبری در زمینه ضرورت تغییر سیاست جمعیتی؛
سه ـ برگزاری نشست های کارشناسی درباره آثار مثبت و منفی افزایش جمعیت؛
چهار ـ برگزاری نشست های کارشناسی درباره آسیب ها و موانع موجود در زمینه بهره برداری از ظرفیت جمعیت جوان کشور برای رشد و توسعه و بالندگی نظام اسلامی.
د) اصلاح رویکرد رسانه در بازنمایی خانواده
در سال های اخیر، چند رویداد مهم در عرصه بازنمایی خانواده در رسانه رخ داده است:
ـ کوچک  شدن بعد خانواده: در بیشترِ برنامه های نمایشی، خانواده هایی به تصویر کشیده می شوند که یا فرزندی ندارند، یا حداکثر یک یا دو فرزند دارند؛
ـ حذف کودک از موضوع داستان ها و برنامه های نمایشی: در حال حاضر، کمتر برنامه نمایشی وجود دارد که در آن، گره و تعلیق داستان بر محور کودک باشد؛
ـ حذف درگیری و اختلاف بچه ها از برنامه های نمایشی: در پی کوچک شدن بعد خانواده ها در برنامه های نمایشی، موضوع اختلاف ها و درگیری های بچه ها در کانون خانواده که نقش مهمی در جامعه پذیر شدن کودکان دارد، از برنامه های نمایشی حذف شد؛
ـ کاهش تعداد یا حذف کلی بستگان نسبی از فضای برنامه های نمایشی، در بیشتر فیلم ها و سریال هایی که در سال های اخیر در رسانه ملی پخش شده است، یا به‌طورکلی از بستگان نسبی اعم از عمو، عمه، دایی و خاله خبری نیست، یا حداکثر به نمایش یک یا دو نفر از این بستگان بسنده شده است.
در مجموع، رسانه ملی با این بازنمایی از خانواده، اولاً خانواده بدون فرزند یا حداکثر با یک یا دو فرزند را تبدیل به هنجاری پذیرفته‌شده کرده است؛ و ثانیاً احساس نیاز به داشتن بستگان نسبی را از بین برده و مردم را متقاعد کرده است که نداشتن عمو، عمه، دایی و خاله هیچ مشکلی برای افراد جامعه ایجاد نمی کند؛ درحالی‌که ضرورت ها و کارکردهای بسیار مهم خویشاوندان برای رشد روحی و عاطفی فرزندان یک خانواده، امروزه کاملاً به اثبات رسیده است . بنابراین، رسانه ملی در راستای اصلاح سیاست های جمعیتی نظام جمهوری اسلامی، باید در بازنمایی های خود از خانواده تجدیدنظر کند و افزون بر اصلاح اشتباه های گذشته، در برنامه های خود به این سیاست ها توجه کند::
یک ـ روایت داستان های شیرین و جذاب از زندگی خانواده های پرجمعیت؛
دو ـ نشان دادن بچه ها به شکل عامل شادی و نشاط فضای خانه ها؛
سه ـ به تصویر کشیدن نقش مهم بستگان نسبی در رشد روحی و عاطفی فرزندان.

ه‍) توجه دقیق به سازوکارهای «فرهنگ‌سازی»
این روزها در کشور ما از «فرهنگ سازی» بسیار سخن به میان می آید و مسئولان و کارشناسان برای حل مسائل و مشکلات گوناگونی که کشور ما در حوزه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی با آن‌ها روبه‌روست، بر ضرورت «فرهنگ‌سازی» تأکید می کنند؛ ولی هنوز سازوکارهای فرهنگ سازی و لوازم و بایسته های آن ـ چنان‌که شایسته است ـ شناخته نشده و از این واژه جز صورت و ظاهر باقی نمانده است.
یکی از کارشناسان کشورمان در این زمینه می نویسد: « مهم ترین مرحله فرهنگ سازی، شناخت دقیق مشکل است. ثابت شده است که بی رغبتی به فرزندآوری بیش از آنکه ریشه در عوامل اقتصادی داشته باشد، محصول تغییر هنجارهای اجتماعی، افزایش نگرش فردگرایانه، تمایل روزافزون و جهانی زنان برای ابراز وجود از طریق روی آوردن به انواع شغل ها، احساس امنیت نسبت به آینده و بی نیازی از حامی فرداست.»
پژوهشگر یاد شده، درباره راهکار تغییر این نگرش ها می نویسد: «برای تغییر این نگرش ها، باید به طور جدی دست به دامان روان‌شناسان اجتماعی زد که هنر ظریف متقاعدسازی را می دانند و سال هاست که در انزوای کلاس های درسشان به معدود جوانانی که هیچ مسئولیت اجتماعی ندارند، آموخته اند که مثلاً رویکردهایی که می خواهند با ایجاد ترس، نگرش ها و رفتار مردم را تغییر دهند، به شکل تعجب آوری بی-تأثیرند؛ زیرا به قول «بارون» و «بیرون» مردم شیوه‌های دفاعی زیادی دارند که می توانند آن‌ها را به کار گیرند که به آنان امکان می دهد تا چنین پیام هایی را مردود بشمارند.»
بنابراین، رسانه ملی ضمن توجه به ضرورت فرهنگ‌سازی برای افزایش جمعیت، باید به ساز و کارها و لوازم فرهنگ‌سازی به طور دقیق توجه کند و با بهره‌گیری از کارشناسان مختلف، به ویژه روان‌شناسان اجتماعی شیوه‌ها و روش‌های درست فرهنگ‌سازی را در برنامه‌های اصلاح سیاست جمعیتی به کار گیرد.
و) زمینه‌سازی برای اصلاح طرح‌ها و برنامه‌های ناظر به تحدید موالید
در سال های حاکمیت سیاست تحدید موالید، طرح ها و برنامه های گوناگونی برای کاهش نرخ رشد طبیعی جمعیت و باروری عمومی زنان اجرا شد که برخی از آن‌ها اثرگذاری مستقیم و کوتاه مدت، و برخی دیگر اثرگذاری غیرمستقیم و بلندمدت داشتند. طرح ها و برنامه‌هایی چون «لغو کلیه مقررات مشوّق رشد جمعیت و اتخاذ تدابیر متناسب با سیاست تحدید موالید کشور»  یا غیرقابل محاسبه و اعمال تلقی شدن «کلیه امتیازاتی که در قوانین بر اساس تعداد فرزندان یا عائله پیش بینی و وضع شده اند، در مورد فرزندان چهارم و بعد»  یا «ترویج انواع روش های پیشگیری از بارداری از جمله کاندوم، آی یو دی و حتی وازکتومی  و توبکتومی » و «عرضه رایگان وسائل پیشگیری از بارداری در مراکز بهداشتی»، دارای اثر مستقیم و کوتاه‌مدت بودند و طرح ها و برنامه هایی مانند «بالا بردن سطح سواد و دانش عمومی افراد جامعه و به‌خصوص افزایش ضریب پوشش تحصیلی دختران لازم‌التعلیم»  و «اعتلای موقعیت زنان از طریق تعمیم آموزش و افزایش زمینه های مشارکت زنان در امور اقتصادی ـ اجتماعی جامعه و خانواده»  اثر مستقیم و بلندمدت داشتند.
بی تردید، تغییر و اصلاح طرح ها و برنامه های دارای اثر مستقیم، چندان دشوار نیست و می توان با اصلاح برخی قوانین و آئین‌نامه‌ها در کوتاه مدت به آن دست یافت؛ ولی اصلاح و دگرگون کردن طرح ها و برنامه های بلندمدت دارای اثر غیرمستقیم، به‌راحتی امکان پذیر نیست؛ زیرا آن‌ها در طول بیش از دو دهه موجب تغییر گسترده در مناسبات فردی، خانوادگی و اجتماعی جامعه ما شده و سبک زندگی ویژه ای را در میان اقشار گوناگون جامعه، به‌ویژه زنان رواج داده اند و به همین دلیل تغییر آن‌ها نیازمند کار فرهنگی گسترده و طولانی مدت است.
بنابراین، رسانه ملی باید با برنامه ریزی دقیق و حساب‌شده، زمینه را برای اصلاح برخی تغییرهایی که در سال های اخیر و در پی اجرای طرح ها و برنامه‌های تحدید موالید، به‌ویژه در سبک زندگی زنان جامعه ما پدید آمده است، آماده کنند؛ تغییرهایی چون گرایش گسترده دختران به تحصیلات دانشگاهی بدون توجه به ویژگی های جنسیتی و نیازهای جامعه، ارزش تلقی شدن اشتغال بانوان و بی‌توجهی به نقش مهم و اثرگذار مادری و همسری آنان.
با توجه به مطالب یادشده، شایسته است رسانه ملی، این سیاست ها را در برنامه های خود در پیش گیرد:
یک ـ الگوسازی در زمینه شغل های مناسب بانوان، با توجه به ویژگی های روحی و توانمندی های جسمی آنان؛
دو ـ اصلاح بینش و نگرش دختران درباره آموزش عالی و تبیین ضرورت تناسب رشته ها و گرایش های آموزش عالی با ویژگی ها و نقش های خانوادگی و اجتماعی زنان؛
سه‏ ـ فرهنگ سازی در زمینه اهمیت و ارزش نقش همسری و مادری و کار خانگی زنان، در مقایسه با مشاغل اجتماعی و کارهای اقتصادی؛
چهار ـ الگوسازی از زندگی بانوان موفقی که در عین همسرداری، به تحصیل خود هم ادامه داده اند؛
پنج ـ تبیین مفهوم حضور و مشارکت اجتماعی زنان و تفاوت این مفهوم با اشتغال و درآمدزایی.
ح) تعدیل سطح توقع و انتظار مردم از زندگی
بسیاری از خانواده ها، مسائل و مشکلات اقتصادی و هزینه بالای تأمین مخارج خوراک، پوشاک، بهداشت، آموزش، تفریح و سرگرمی کودکان را عامل بچه دار نشدن خود اعلام می کنند و معتقدند همسران تا به وضعیت اقتصادی مطلوب نرسند، نباید به فرزندآوری اقدام کنند. این مطلب، شاید تا حدی و درباره بخشی از خانواده ها درست باشد؛ ولی در درستی کلیت آن به چند دلیل تردید جدی وجود دارد:
نخست اینکه، وضع اقتصادی مطلوبی که بسیاری از خانواده ها در پی آن هستند، بر اساس حداقل انتظارها از زندگی تعریف نشده است و عموم مردم به دلیل رواج فرهنگ تجمل و رفاه طلبی و بالا رفتن سطح توقع از زندگی، وضع اقتصادی مطلوب را مترادف با فراهم شدن همه امکانات، شامل درآمد بالا، خانه ملکی، خودرو، لوازم زندگی کامل و... می دانند.
دوم اینکه تعداد قابل توجهی از همسران جوان، با وجود داشتن وضع نسبتاً مطلوب اقتصادی و دارا بودن شغل، درآمد، مسکن و خودروی مناسب، همچنان از زیر بار فرزنددار شدن شانه خالی، و همواره آن را به فرصتی دیگر که وضع بهتر شود، موکول می کنند. این موضوع، نشان می دهد که در جامعه ما، بیش و پیش از آنکه واقعیت وضع اقتصادی خانواده ها مانع فرزنددار شدن باشد، تصور آن‌ها از وضع اقتصادی مطلوب، مانع این موضوع است.
بنابراین، رسانه ملی باید با در پیش گرفتن سیاست های ذیل و با بهره گیری مناسب از ابزار برنامه های نمایشی، به‌تدریج سطح توقع و انتظار مردم از زندگی را متعادل کند:
یک ـ پرهیز از نشان دادن فیلم ها و سریال هایی که به تجمل گرایی در جامعه دامن می زنند؛
دو ـ نشان دادن سریال هایی که داستان آن‌ها در فضاهایی ساده و بدون تجمل، ولی سرشار از امید و نشاط رخ می دهد.
ط) زمینه‌سازی برای تحقق مصوبه‏های شورای عالی انقلاب فرهنگی
چنان‌که در مقدمه یادآور شدیم، شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ 2/3/1391، شش راهبرد ملی در زمینه جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن متناسب با آموزه های اسلامی و اقتضائات راهبردی کشور پیش بینی کرده است که بندهای 1 و 3 آن به طور مستقیم به سازمان صدا و سیما ارتباط دارد و این سازمان باید همه توان خود را در راه تحقق آن‌ها به کار گیرد؛ ولی این بدان معنا نیست که رسانه ملی هیچ وظیفه ای در زمینه تحقق سایر بندهای راهبرد یادشده به عهده ندارد. بی‌تردید، رسانه ملی می‌تواند با نظارت بر عملکرد دستگاه های مختلف سیاست گذار و اجرایی، بازتاب فعالیت آن‌ها و همچنین مطالبه مستمر از مسئولان کشور، زمینه ساز تحقق هرچه بیشتر راهبردهای مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی شود.
ی) پرهیز از هرگونه شتابزدگی و سطحی‌نگری
یکی از شروط مهم موفقیت رسانه ملی در ایفای رسالت و مسئولیتی که در زمینه تغییر جمعیتی نظام جمهوری برعهده دارد، اقدام همراه با تدبیر، دوراندیشی و میانه‌روی و پرهیز از هرگونه شتابزدگی، سطحی‌نگری و روش‌های تبلیغی رسانه‌ای مبتنی بر تکرار و تهاجم است. چنانکه پیش از این گفته شد، موضوع افزایش جمعیت، کاملاً به موضوع تغییر سبک زندگی مردم وابسته است و به همین دلیل برای تحقق آن در درجه نخست باید به اقناع اقشار گوناگون جامعه به ویژه نخبگان، فرهیختگان و اقشار تحصیل‌کرده پرداخت. با توجه به این موضوع، هرگونه شتابزدگی، سطحی‌نگری و اقدام‌های صرفاً شعاری، رسانه ملی را از ایفای رسالت و مسئولیت واقعی‌اش دور و پیام‌های رسانه را به ضد خود تبدیل می‌کند.
بنابراین، رسانه ملی باید با برنامه‌ای دقیق و حساب شده و با شیبی منطقی و ملایم موضوع ضرورت افزایش جمعیت را در دستور کار خود قرار دهد و بکوشد که به تدریج اقشار گوناگون جامعه را با سیاست جدید جمعیتی نظام جمهوری اسلامی همراه و هم‌آوا سازد.
امیدواریم رسانه ملی بتواند با در پیش گرفتن راهبردها و سیاست ها، رسالت و مسئولیت سنگین خود در زمینه تغییر گفتمان ویژه ای که در دو دهه گذشته در جامعه ما درباره زاد و ولد شکل گرفته است، اصلاح و زمینه های فرهنگی لازم برای تحقق سیاست جدید جمعیتی نظام اسلامی را فراهم کند. (ابراهیم شفیعی سروستانی، همایش ملی « تغییرات جمعیتی و نقش آنها در تحولات مختلف جامعه»)

* مطالب این بخش از پژوهش دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی ارائه شده در همایش ملی « تغییرات جمعیتی و نقش آنها در تحولات مختلف جامعه» استفاده شده است.

دکتر فرشته روح افزا

معاون طرح و برنامه و تدوین سیاست شورای فرهنگی - اجتماعی زنان