اسلام هم در مسائل علمی و اقتصادی و هم در مسائل اخلاقی و ارزشی، دارای دیدگاه مخصوص است

به گزارش سرویس اندیشه دینی پایگاه 598، آیت الله جوادی آملی یکی از بزرگان و برکات نظام جمهوری اسلامی ایران است که تاکنون گام های بزرگ و عظیمی در جهت پیاده سازی  اسلام در جامعه برداشته اند و آثار ارزشمند زیادی در این زمینه دارند. برای رسیدن به الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت نظرات این دانشمند بزرگ اسلام نیز جویا شدیم. دیدگاه آیت الله جوادی آملی درباره ی توسعه و الگوی پیشرفت، بستگی فراوانی به منزلت عقل در منظومه فکری ایشان دارد ایشان در این گفت وگو مطرح می نمایند آنچه که در اسلام مورد تاکید است توسعه کوثری است که مبتنی بر کتاب خدا و عقل می باشد.

سنجه های روشنی که ایشان در این گفتار برای توسعه ی اسلامی برمی شمارند، حاصل پردازش عقلانی داده های وحیانی و نقلی است که هم تولید سرمایه و رونق فضای کسب و کار را در نظر دارد و هم دغدغه ی کرامت انسانی و عدالت اجتماعی را در نظر می گیرد. از دیدگاه ایشان هم انباشت سرمایه و هم مزدور دیگران بودن در اسلام مردود است؛ از این رو در آموزه های اسلامی گردش سرمایه و کارآفرینی تجویز شده است.

نظر اسلام در مورد توسعه چیست؟آیا مفهوم توسعه را می توان در منابع دست اول دینی جست وجو کنیم؟

کسانی که سکولار فکر می کردند یا می کنند، دین را تنها در فضای ارزشی فرض می کنند، نه در مسائل دانشی؛ در حالی که اسلام در متن جامعه هم در مسائل علمی و اقتصادی و هم در مسائل اخلاقی و ارزشی، دارای دیدگاه مخصوص به خود است. توسعه دارای دو رویکرد متفاوت است: «توسعه تکاثری» که مذموم است و «توسعه کوثری» که ممدوح است. اینها هر کدام دارای «فصل» متمایزکننده هستند و هر یک اولاً مبادی، مبانی و ثانیاً مواد حقوقی و شاخصه های مخصوص به خود را دارند.

ما در درس و بحث های علمی فقهی از این موضوع به عنوان یک مثال استفاده می کنیم و می گوییم: اگر فقیهی بخواهد فتوا بدهد و فتوای او در رساله ی عملیه درج شود، سه مرحله را باید از سر بگذارند: اول، مواد حقوقی باید در دست وی باشد؛ دوم، این مواد حقوقی را باید از مبانی استخراج کند؛ و نهایتاً اینکه آن مبانی را باید از منابعی استنباط کند تا بتواند حرف علمی بزند. فقیه باید یک پایگاه اصولی داشته باشد و مشخص نماید که نظرش در مورد برائت، استصحاب و علم اجمالی چیست؟ آیا نظر او احتیاطی است یا برائتی؟ و... یعنی باید مبانی در دستش باشد و این مبانی را باید از منابعی بگیرد. منابع او نیز عقل، کتاب و سنت معصومین است.

اگر فقیه منابع را در اختیار نداشته باشد یا رابطه ی منابع با مبانی گسیخته باشد، دیگر ملّا و فقیه نیست؛ نه حجت عندالله دارد و نه حجت عندالناس. در اقتصاد نیز همین گونه است. اسلام توسعه را کاملاً ترغیب و تشویق کرده است؛ منتهی توسعه در اسلام دارای دو نوع متفاوت است. یک نوع، توسعه ی تکاثری است که اسلام در همه جا آن را مذمت کرده است؛ و یک نوع دیگر، توسعه ی کوثری است که اسلام در همه جا از آن حمایت کرده است. توسعه ی کوثری آن است که «پایدار» و «همه جانبه» باشد. معنای پایدار آن است که نسل آینده را هم در نظر داشته باشد. مثلاً باید مشخص شود که آنچه که در کشور وجود دارد، کدام سرمایه است و کدام درآمد؟ مثلاً کشوری که دارای نفت است، اگر دولت آن بخواهد کشور را با نفت فروشی اداره کند، این آغاز ورشکستگی است.

برای اینکه نفت سرمایه است و سرمایه را نمی توان فروخت. همان گونه که اگر کاسبی از سرمایه بگیرد و هزینه فرزندانش را تأمین کند، آغاز ورشکستگی او است. او باید درآمد داشته باشد و از آن هزینه های خود را تأمین کند. کسی که نفهمد سرمایه و سود چیست، راهی برای تولید ندارد. او باید بداند آنچه در زمین است، پایدار است. زمین فروشی؛ نفت و گاز فروشی و معدن فروشی، سرمایه خوردن است. این  همه روایت داریم که اگر کسی زمین بفروشد، هیچ برکتی در آن نیست. این ناظر است به اینکه سرمایه را نمی توان فروخت. بنابراین توسعه ی کوثری از اینجا شروع می شود.

شاخصه های توسعه ی کوثری از دیدگاه شما چیست؟

شاخصه ی اول این است که بفهمیم سرمایه چیست و سود کدام است؟ باید سرمایه را کاملاً حفظ کرد و راه ایجاد درآمد را دانست؛ بعد از استحصال درآمد، آن را هم در داخل و هم در خارج عرضه کرد تا نیاز کشور تأمین شود. شاخصه ی دوم آن است که توسعه ، همه جانبه و پایدار و در طول و برای همه نسل ها باشد و نه در عرض و برای یک نسل. خداوند همه جانبه بودن را در سوره ی حشر قرآن کریم چنین معرفی می نماید «کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ»2.

یعنی آنچه که به شما عطا کردیم سرمایه می شود و آنجا که می گوییم سهم فقرا را بدهید برای این است مبادا سرمایه و ثروت دربین یک عده خاص دست به دست شود. که دوله در آیه یعنی تداول و دست به دست شدن. ثروت مثل خون مملکت است. اگر خون فقط در یک بخش از اعضای بدن جریان داشته باشد، بقیه ی اندام ها فلج می شوند. قرآن کریم می فرماید این ثروت باید تداول بین الناس اجمعین داشته باشد، نه بین الأغنیاء منکم.

آیا می توان از فرمایشات جناب عالی این گونه استنباط نمود که آیه ی فوق نظام سرمایه داری را نفی کرده است؟

در نظام سرمایه داری، کل ثروت در دست اغنیاء است. بقیه عملاً هیچ! سوسیال بلشویک ورشکسته ی شرق نیز همین گونه بود. اما در این دومی، سرمایه دست دولت و دولت سالاری بود. کل سرمایه ی اتحاد جماهیر شوروی که بخش وسیعی از شمال و شرق و غرب کره ی زمین را فرا گرفته بود، در دست دولت بود. از این طرف شوروی تا آن طرف شوروی، با هواپیما 8 ساعت فاصله بود. ما قبله مان در چهار طرف ایران جنوب غربی است. اما بخشی از قبله ی آنها جنوب غربی است، بخشی مستقیم و بخشی جنوب شرقی است! در این کشور با داشتن گاز، نفت و بسیاری از صنایع سنگین، دولت سالاری بود. این هم جزء تکاثر مذموم است. هر دو نظام منحوس غربی و شرقی تکاثری است؛ و آیه ی سوره ی مبارکه حشر هر دو را نفی و ابطال کرده است: کی لا یکون دوله بین الأغنیاء منکم.

ذات اقدس الهی گفته مبادا این ثروت، فقط در دست یک گروه خاص قرار گیرد. باید در بین مردم دور بزند و به دست همه برسد. در توسعه ی پایدارِ همه جانبه، اگر تسهیلات بانکی است، باید برای همه باشد. اگر وام است، برای همه باشد. اگر کارشناسی و کاردانی است، باید برای همه باشد. این می شود توسعه ی پایدار همه جانبه ی ممدوح محمود شرعی. اسلام هرگز با این مخالف نیست، بلکه موافق هم هست. پس شاخصه ی مهم این است که ثروت باید مانند خون بین همه ی مردم دور بزند.

ماهیت مشخصه های الگوی اسلامی «توسعه» را روشن تر  می فرمایید؟

شاخصه ی دیگر این است که همه ی مردم باید کار کنند تا زندگی شان تأمین شود. با اینکه نقل شده است که پیامبر(ص) دست آن کارگر را بوسید، اما مزدوری مغضوب است. ما خیال می کنیم چون کار خوب است، کارگری برای دیگران هم چنین است. این را در کدام روایت داریم که اجیر شدن مستحب است؟! عنوان غالب روایات ما طوری است که تنزیه می کند که مبادا کسی مزدور دیگران باشد. عنوانی که مرحوم کلینی در این باب ذکر کرده، این است که اجیر شدن مکروه است. بله، جایز است؛ چون وجود مبارک موسای کلیم برای شعیب اجیر شد. اما اشتغال را با «کراهت» می خواهیم یا با «کرامت»؟ اشتغال با کراهت، تکاثر مذموم است و توسعه ی مذموم.

اشتغال با کرامت، کوثر محمود و توسعه محمود است. متأسفانه ما همین که افراد کار دارند و مجموعه ای از افراد را اجیر کردیم، می گوییم اشتغال ایجاد شده است! در کتاب شریف کافی، «کتاب المعیشه» را ملاحظه بفرمایید. می فرماید کسی که خود را مزدور کند، روزیش را کم کرده است. اگر شما درآمد داری، برای خودت کار کن! چگونه روزی را تنگ نکرده در حالی که تمام درآمد را کارفرما می برد؟ برای همین شاگرد مغازه و مزدور دیگری شدن، مغضوب است. در توسعه ی تکاثری، همین که برای کسی کار پیدا کردیم و او را اجیر ساختیم، می گوییم شاغل شده اما این شغل، با کراهت است. اما توسعه ی کوثری با کرامت همراه است.

این سؤال را باید در پرانتز حل کنیم که آیا آبروی ما، مال خود است یا نه؟ پولی که در جیب ما است، مال ما است و می توانیم آن را به دیگری بدهیم اما آیا ما «مالک» آبروی خود هستیم یا «امین» آن؟ ما نمی توانیم هر کاری بکنیم تا روزی به دست بیاوریم، چون مالک آبروی خویش نیستیم. در حفظ آبرو، ما امین الله هستیم. بنای ما بر این نیست که شکم ما سیر شود. باید «اکرام شویم، نه اطعام». اگر مهمانی به خانه ما بیاید، چه می کنیم؟ مگر او چقدر غذا می خورد؟ آیا به همان اندازه که می خورد، غذا می آوریم؟ غرض ما از پذیرایی مهمان، اطعام است یا اکرام؟ اسلام می خواهد ما با اکرام پذیرایی شویم، نه با اطعام.

به همین ترتیب، همین  که چهار نفر جوان را به مغازه ای بردیم و آنها را مزدور کردیم، نباید بگوییم آنها اشتغال پیدا کردند. زیرا این اشتغال با کراهت همراه است، نه با کرامت. جامعه را نیز باید اکرام کنیم، نه اطعام. کشور را با کمیته ی امداد اداره کردن که هنر نیست. این شکم سیر کردن است و با کرامت انسانی سازگار نیست. البته روایات دیگری مبنی بر «جواز» داریم اما «مطلوب» نیست.

مردم را با فقر و انعام اداره کردن نیز خواست الهی نیست. درباره فقرای طبیعی چاره ای جز این نداریم اما درباره ی فقرای اقتصادی وظیفه ی دیگری داریم. ما می خواهیم در جهانی زندگی کنیم که فقیری در آن نباشد؛ این در بهشت نیست، در همین دنیا هم ممکن است. فقر طبیعی است اما فقر اقتصادی قابل پیشگیری است. اگر چنانچه توسعه ی کوثری داشته باشیم و اعضای جامعه به نحو مذکور شغل داشته باشند و مزدور دیگری نباشند و پوشش بیمه ای هم باشد، تأمین عمومی و اجتماعی صورت می گیرد.

در حال حاضر کارهایی که صورت می گیرد نیاز به سرمایه ی زیادی دارد و همه هم سرمایه ندارند که شرکت کنند؟ یعنی حضرت عالی می فرمایید افراد باید خود صاحب سرمایه و شاغل گردند؟

فقها در باب اجیر شدن، فتوا به کراهت داده اند. صاحب وسائل هم همین کار را کرده است. 1. اسلام عقود «مضاربه»، «تعاونی» و شرکت را طراحی کرده است. اگر کسی اهل شرکت تعاونی و مضاربه نبود -که خیلی کم اتفاق می افتد- اجیر می شود. کدام عاقلی است که در مقابل این پیشنهاد که «شما می خواهی کار کنی، به مزدوری کار نکن»، مخالف باشد؟ وقتی به او بگویند: شما عامل باش و ما صاحب سرمایه، با عقد مضاربه با هم کار می کنیم و چون شرط ضمن عقد هم هست، تمام ضررها را ما قبول می کنیم، آیا منطقی است که این فرد باز هم به دنبال اجیر شدن باشد؟ کسی که نمی تواند ریسک کند و می ترسد ضرر کند را کلاً به دیگری منتقل می کنند اما سود کم تری می برد.

الآن در این مضاربه ها، تمام ضرر را یک طرف تحمل می کند با شرط ضمن عقد لازم؛ در بانک ها این طور است. اما سود کم تری به طرف می دهند. ولی بالاخره مال و کار خودش است. بنابراین اگر شارع مقدس مزدوری را نهی کرده، چندین راه هم به جای آن طراحی کرده است. از راه سخت، میانه و ضعیف تر.... بنابراین در توسعه ی کوثری رأس المال باید مشخص و از سود جدا شود. همین طور توسعه ضمن اینکه پایدار است باید بر اساس سوره مبارکه حشر همه جانبه نیز باشد.

شاخصه ی دیگر در توسعه ی کوثری آن است که ما خلیفة الله هستیم و ذات اقدس الهی از ما کار خواسته است. در قرآن کریم آیه ای داریم که ما مردم را برای عبادت خلق کرده ایم. برابر آیه ی سوره ی مبارکه ی ذاریات، اگر کسی همه کارهای عبادی را انجام دهد و از همه ی محرمات فاصله بگیرد و بقیه وقت خویش را هم به عیش و نوش بگذراند، او به این آیه عمل نکرده است. چرا؟ چون آیه یک قضیه نیست؛ دو قضیه است؛ یکی موجبه و دیگری سالبه. جمع ایجاب و سلب، مفید حصر است. فرمود انسان فقط باید عبادت کند: «و ما خلقت الجن و الإنس إلا لیعبدون» ؛ این بدان معنا نیست که انسان 24 ساعت به مسجد برود؛ واجبات را انجام دهد و مجرمات را انجام ندهد. بلکه یعنی کار انسان باید صبغه ی الهی داشته باشد. یعنی اگر کار انسان کوثری است، عبادت است و اگر تکاثری است، عبادت نیست.

اگر کسی تمام واجبات و حتی مستحبات را هم انجام دهد اما مرتب سعی کند که صفرهای سرمایه اش را اضافه کند و مزدور زیاد داشته باشد، به این آیه عمل نکرده است. زیرا آیه می گوید انسان فقط و فقط باید خدا را عبادت کند! آیه ی کریمه حاوی دو قضیه است که جمع هر دو، مفید حصر است. یعنی انسان فقط باید عبادت کند. ما به یقین می دانیم که منظور این نیست که فقط نماز بخواند. چون در آیه ی سوره جمعه فرمود: نماز جمعه تان که تمام شد، دنبال کسب تان بروید. حتی روز جمعه! معلوم می شود که منظور از عبادت این نیست که دائم در مسجد باشید. می فرماید حتی بعد از نماز جمعه دنبال کارتان بروید. بنابراین ما مؤظفیم شبانه روز عبادت کنیم.

روایات فراوانی است که بی کاری و تنبلی را نهی کرده است. کراهت بی کاری، کراهت تنبل بودن، کراهت فارغ بودن، کراهت اجیر شدن و... جزء معارف و مبانی دینی ما است. هم باید کار کنیم و هم حیثیت کسی را زیر سؤال نبریم. زیرا اگر توسعه پایدار و همه جانبه شد، مزدور هم مثل ما کار می کند، چرا مزدور ما شود؟

یک شاخص دیگر در مذمت توسعه ی تکاثری این است که توسعه ی تکاثری همان گونه که در تولید توسعه دارد، در مصرف هم توسعه دارد. اما قرآن کریم جلوی این مسأله را می گیرد؛ جلوی عده ای را که چشم و هم چشمی شدیدی دارند می ایستد. این توسعه، تکاثر مذموم است. زیرا محصول آن مصرف گرایی به گونه ای است که نشان دهد اتومبیلش، خانه اش، فرشش و لوازمش چه قیمت است. در همین راستا مرحوم صاحب  کتاب وسایل در باب مسکن روایاتی نقل کرده است. در یک جا دارد که اگر خانه از فلان حد بگذرد -با توجه به اینکه هر خانه ای معیار خاصی دارد- فرشته ها می گویند: «یا افسق الفاسقین، أین ترید؟» یک وقت است که ده نفر، 10 واحد آپارتمانی دارند؛ آنها مشمول نقد فرشته ها نیستند.  برای اینکه ده نفرند، اما گاهی یک نفر مرتب می سازد و بالا می رود؛ این تکاثر است.

توسعه ی کوثریِ محمود، برابر رفاه است اما در این جا یک سؤال اساسی مطرح می شود که آیا این گونه توسعه، جایز است یا لازم؟ آیا صِرف جواز است یعنی فقط توسعه ی حرام نیست اما می توانیم به توسعه نائل بشویم و می توانیم چنین کاری نکنیم؟ یا اینکه بر اساس مبانی و معارف اسلامی، بر فرد و جامعه ی اسلامی لازم است که الگوی توسعه ی کوثری را عینیت بخشند؟ در آیه ی 61 سوره مبارکه هود، ذات اقدس الهی فرموده است: ما شما را خلق کردیم برای استعمار: «هو أنشأکم من الأرض و استعمرکم فیها». «استعمار» از پاک ترین واژه های قرآنی است که به صورت پلیدترین واژه های سیاسی درآمده است.

در این آیه ی کریمه خداوند می فرماید: او شما را از زمین آفریده و بالا برده و شما را استعمار کرده است. مستعمر یعنی خواهان عمارت. قداست این واژه در قرآن برای این است که ذات اقدس الهی با منابع زیرزمینی و با برکات روزمینی، همه ی امکانات را در زمین خلق کرده است. او در زمین آب پاک و پاکیزه قرار داد؛ چه در درون و چه در بیرون؛ چه به صورت دریا و چه به صورت چشمه و چاه. بنابراین زمین هم حاصل خیز شد. خداوند متعال از بالا باران فرستاد و برکات داد و به ما هم عقل، قدرت، استعداد و امکانات داد. همه ی امکانات را برای ما فراهم کرد و از ما خواست زمین را آباد کنیم؛ آقای خودمان باشیم و نیازمند دیگری نباشیم. بنابراین ذات اقدس الهی از ما طلب کرده که زمین را آباد کنیم.

منتها همان طور که در مورد مسجد آمده است که «إنّما یعمر مساجد الله من آمن بالله». این می شود استعمار قرآنی که بسیار مقدس است. اما همین واژه پُربرکت قرآنی را دیگران مصادره کردند و جزء پلیدترین واژه ها درآوردند. معنای استعمار سیاسی آن است که امکانات و منابع، مال من؛ و شما رایگان برای من کار کن و بنده ی من باش! این استعمار سیاسی، محصول توسعه ی تکاثری مذموم است. اینکه می گوییم غرب همه چیز دارد، به این خاطر است که سالیان متمادی اینها خاورمیانه و خاور دور را غارت کردند. خود آنها -مثل انگلیسی ها- نه نفت دارند و نه گاز. اما سال های متمادی منابع را از ایران و هند و کشورهای خاورمیانه می بردند و از ما طلب می کردند (استعمر).

دلیل دیگری که برای ضرورت پیگیری تحقق توسعه ی کوثری وجود دارد این است که اگر بخواهیم مردم را با زهد اداره کنیم، ممکن است یک اقلّی بپذیرند وگرنه اکثر مردم تحمل آن را ندارند. ما شنیده ایم که «کلّا إنّ الإنسان لیطغی أن رأه استغنی». اما این را نشنیده ایم و برای اولین بار است که می شنویم: اگر کسی ببیند فقیر است، طغیان می کند. منتها در آنجا طغیان می کند «علی المستضعفین»؛ در اینجا اگر جامعه ببیند فقیر است، طغیان می کند «علی الحکام و علی الامراء». این حرف ممکن است تازه به نظر برسد. ولی اگر یک لحظه فکر کنیم می بینیم چیز جدیدی نیست. کجا فقرا می توانند فقر را همیشه تحمل کنند و شورش نکنند؟ اباذر که گفت: اگر فقر از دری آمد، ایمان از در دیگر خارج می شود، این را از بیان نورانی خود پیغمبر استفاده نموده است.

مرحوم کلینی در جلد پنجم کافی باب «الإستعانة فی الدنیا علی الآخرة» 15 حدیث دارد. حدیث سیزدهم این باب شریفِ طیب و طاهر این است که رسول الله(ص) به خدا عرض می کند: خدایا نان مملکت را زیاد کن! چون اگر نان مملکت نباشد، نه نماز می خوانیم و نه روزه می گیریم و نه... شما می خواهید کسی را نهی از منکر کنید، اما او زیر بار نمی رود و علیه دولت حاکم شورش می کند بنابراین این حرف دودوتا چهارتا بدیهی است که در درون همه ی ما وجود دارد.

مطلب بعدی آن است که غنا و فقر در هر عصری فرق می کند. الگوی ما یک اصل کلی است که در هر عصر و مصری برای عقلا ملاک است. شاهد آن هم بیان نورانی امام صادق (علیه السلام) است که سفیان ثوری اعتراض کرد که علی  ابن ابی طالب آن پیراهن را داشت و شما این لباس را می پوشید!؟ حضرت فرمود: آن حضرت در یک عصر دیگری بود که فقر گسترده بود. الآن که وضع مسلمان ها خوب است، باید لباس خوب بپوشم، وگرنه مورد اعتراض قرار می گیرم. این نمونه ای برای ما است.  بیان نورانی حضرت امیر (علیه السلام) برای قناعت در مصرف است، نه حرمت در مصرف. مثل اینکه در دین، چادر حجاب برتر است. آن هم یک اقتصاد برتر است.

جلوی آن زهد هم که در سخنرانی ها و کتاب ها گفته می شود، گرفته نشده اما کشور را نمی توان با آن اداره کرد. گاهی شما می خواهید مثل حوزه ی علمیه خواص را تربیت کنید، آن راه دیگری دارد. اما اگر بخوهید توده ی مردم را بپرورانید که حافظ دین و دیگران باشند و دین شان محفوظ بماند، راهش این است که یک افتصاد، دین و یک عبادت متوسط را به ایشان بدهید. بنابراین هم بحث های علمی را باید از بحث های مدیریتی جدا کرد و هم خواص را از توده ی مردم.

لطفا در مورد توجه به نسل ها و ربط آن با توسعه ی پایدار مقداری توضیح بفرمایید؟

در توسعه ی پایدار باید به فکر نسل آینده باشیم و باید توسعه مان کوثری باشد تا این منظور، محقق شود. ما می خواهیم نسل آینده شکم شان تأمین و دین شان محفوظ باشد. بیان نورانی از وجود مبارک امام صادق (علیه السلام) است که اگر خدای ناکرده کسی از راه حرام بخواهد چیزی تهیه کند، مال حرام ولو در نوه نشد، بالاخره در نتیجه یا نبیره ی او اثر می کند. صاحب وسایل «رضوان الله تعالی علیه» در جلد 17 از ابن زراره نقل می کند که «لقمه» بر «نطفه» اثر دارد. گاهی نسل پنجم یا ششم آسیب می بیند.

بنابراین ما توسعه ی پایداری می خواهیم که آینده را در نظر داشته باشد تا مال و دین آیندگان هم تأمین باشد. اگر کسی غذای حرامی بخورد، در آینده اثر دارد؛ تا چه رسد که آینده ی خودش بخواهد غذای حرامی بخورد. روایت این است که اگر کسی الآن غذای حرامی بخورد، اثر آن در ذریه ی او ظاهر می شود، نه اینکه مال حرام فراهم کند برای ذریه!  بنابراین مشخصه های توسعه ی کوثری از مشخصات توسعه ی تکاثری کاملاً متمایز است؛ آدم باید از هر جهت مواظب باشد.

حال اگر کسی با کار و تلاش خود اموال خصوصی فراوانی به دست آورد آیا برای اینکه توازن اجتماعی ایجاد کنیم می توانیم اینها را بگیریم و به دیگران بدهیم، غیر از مالیات های مرسوم؟

ما نباید بگذاریم این طور جمع شود. بیان نورانی حضرت امیر (علیه السلام) این است که به طور عادی مال یک جا جمع نمی شود. هر جا ثروتی انباشته شد، یک عده فقرا هم آنجا هستند. به طور عادی اگر دولة بین الأغنیاء منکم نباشد، مضاربه یا شرکت باشد، مال یک جا جمع نمی شود. شکی در این نیست که امیرالمؤمنین یکی از ثروت مندترین افراد مدینه بودند. درآمد زیادی داشتند که همه را توزیع می کردند و فقط مقداری را برای خانواده باقی می گذاردند.

در حق فقرا دو مطلب است یکی حق همگانی و همه  ساله که زکات و خمس است. یعنی اگر من از فقر همسایه ی خود باخبر هستم، اگر تنها من مطلع باشم، بر من واجب عینی است. اگر دو همسایه باخبرند بر هر دو واجب کفایی است. اگر تأمین نیاز فقرا واجب عینی یا کفایی باشد، دیگر این ثروت ها جمع نمی شد.  و یک وقت هم هست که تفاوتی وجود دارد مثلاً در حوزه ی علمیه یا در دانشگاه جلوی کسی را نگرفته اند  که نباید مجتهد یا استاد شوی.

راه برای همه باز است؛ مثل دریا که تمام این جدول ها و جوی ها می تواند در آن جاری شود. حوزه ی علمیه راه اجتهاد را برای همه باز کرده،. دانشگاه ها هم راه را برای استاد شدن همه باز گذاشته و جلوی کسی را نگرفته اند منتها بعضی در همان اوایل می مانند. بر اساس توسعه ی کوثری اسلامی، راه برای همه باز است اما دعای آدم بی کار نیز مستجاب نمی شود. هر کس کار کرد، نتیجه ی آن به او داده می شود. در این صورت اگر فردی کمبودی هم داشته باشد، می گوید مشکلی ندارم و راضی ام. معمولاً مردم به این حالت می گویند: «فرصت برابر»

مسئله ی مهمی که با توجه به فرمایشات شما به وجود می آید ظرفیت مفهوم سازی و نظریه پردازی برای فهم تفضیلی ماهیت الگوی توسعه ی تکاثری در چارچوب معارف اسلامی است؟ آیا واقعاً چنین ظرفیت دانشی وجود دارد؟

اگر کسی با داشتن سرمایه ی اولیه، باز نیازمند باشد و نتواند به درستی کارش را انجام دهد معلوم می شود کار و کارشناسی نکرده است. «ریشه ی قاعده و اصل استصحاب» در اسلام، یک خط روایت از ائمه علیهم السلام است که: «لا تنقض الیقین بالشک» اما درباره ی استصحاب 50-60 جلد کتاب عمیق و عالی علمی در دست ما است که محصول کار کارشناسی روی همین روایت است مثل مرحوم آقای نائینی که چند تا شاگرد داشت و هر کدام تقریر نوشتند و ما یکی حساب می کنیم، مرحوم آقای خویی چند شاگرد داشت تقریر نوشتند و ما یکی حساب می کنیم، و مرحوم امام خمینی(ره) که چند تا شاگرد داشت تقریر نوشتند و ما یکی حساب می کنیم؛ آیا این بحث های عمیق کارشناسی علم اسلامی است یا خیر؟ اصول جزء علوم اسلامی است یا نه؟ معلوم است که هست.

و این  همه نظریه پردازی بر اساس یک روایت، محصول استنباط «عقل» که حجت خدا است می باشد. ولی ما این عقل را به دست غرب داده و گفتیم مقوله ای بشری است. اگر عقل بشری است، پس شصت جلد کتاب به وجود آمده از آن یک خط روایت هم اسلامی نیست! حال اگر در اقتصاد اسلامی نه فقط پیرامون مسائل ارزشی بلکه روی مسائل دانشی نیز کار کنیم، می توانیم از آیات و روایات اقتصادی، شصت جلد کتاب تحویل دهیم.

پی نوشت ها:

1. این مصاحبه که قبلا با همکاری مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا و موسسه همشهری انجام شده بود در ویژه نامه الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت همشهری تحت عنوان شاخص های توسعه ی اسلامی در اردیبهشت 1389 منتشر گردیده بود اما به علت اهمیت و ارزش بالای آن، در این شماره از مجله ی صدرا بازنشر گردیده است.

2. سوره ی حشر، آیه ی 7