سربازی رایگان تا کجا ادامه خواهدداشت؟

خدمت وظیفه مدرن که شامل نام‌نویسی یا سربازگیری از شهروندان برای خدمت در ارتش بود در هنگام انقلاب فرانسه تشکیل شد تا جمهوری فرانسه بتواند در برابر یورش‌های سلاطین اروپا دوام بیاورد. در اکثر کشورها خدمت وظیفه اجباری شکل گرفت که با مخالفت های زیاد و به مرور زمان در اکثر کشورهای مدرن، خدمت سربازی به صورت اجباری برچیده شده است. آلبرت اینشتین، زیگموند فروید، اچ جی ولز، برتراند راسل و توماس مان در اعلامیه‌ای که بر علیه خدمت سربازی و آموزش نظامی جوانان در سال ۱۹۳۰ (۱۳۰۸) صادر کردند (ویکیپدیا).

در کشورمان ایران هم خدمت سربازی اجباری در نهم آبان ۱۲۹۴ تصویب و در زمان رضاخان اجرایی شد که امروز لقب مقدس هم گرفته است. البته در اینکه دفاع از وطن و کیان یک کشور در دوران جنگ، امر مقدسی است و بر همه آحاد جامعه واجب، هیچ شکی نیست اما موضوع این نوشته، خدمت سربازی اجباری به مدت دوسال در دوران صلح است.

در دین اسلام هم تا به امروز توجیه و استنادی در اجباری بودن خدمت سربازی بخصوص در دوران صلح مطرح نشده است. کتاب تفسیر موضوعی نهج البلاغه، اثر مصطفی دلشاد تهرانی (صفحات ۸۷ الی ۸۹) به پاسداشت آزادی در حکومت امیر مومنان(ع) اشاره نموده و در قسمتی از آن به نقل از اندیشمند برجسته معاصر، جناب جرج جرداق نوشته است: "برای علی بن ابی طالب در جنگ، یاران و همراهانی لازم و ضروری بود، ولی علی هیچ یک از دوستان و یاران و نزدیکان خود را بر جهاد و پیکار مجبور نساخت، و با اینکه حق ولایت و حکومت داشت، و قدرت و نفوذ هم در دست وی بود، و می توانست در جنگ با قاسطین تبهکار، مردم را در پهلوی خود نگه دارد، ولی او هیچ کس را به این کار وادار نکرد."

توجه کنید که امام حتی در دوران جنگ هم مردم و یارانش را اجبار به خدمت نظامی نمی کرده چه رسد به دوران صلح.

جدا از استدلال شرعی، استدلال عقلی (که مطمئنا شرع از عقل جدا نیست) خدمت سربازی اجباری در دوران صلح هم مورد اشکالات جدی است. با نگاهی به کشورهایی که خدمت اجباری ۱۸ ماه یا بیشتر دارند می توان فهمید که چنین سیاستی در بین چه نوع کشورهایی مرسوم می باشد. بورکینافاسو، ارمنستان، تاجیکستان، ترکمنستان، کره شمالی، کنگو، کوبا، گینه، لیبی، مصر، سودان، سوریه، سومالی و ... خدمت وظیفه ۱۸ ماه یا بیشتر دارند. البته در این کشورها هم حقوق سربازان معادل یک کارمند بوده و به نظر نمی رسد در هیچ کدام جوانان کشورشان را به صورت تقریبا رایگان بکار بگیرند.

مسئله دیگر اینکه به گفته مسئولین نظام وظیفه، تنها ۴۰ درصد مشمولین تهرانی به خدمت نظام وظیفه رفته و با بررسی سربازان مرزی، متوجه می شویم که اکثرا شهرستانی و از اقشار ضعیف می باشند. به عبارت دیگر رویه فعلی کاملا ناعادلانه و با خلاهای قانونی نسبتا بالا عمل می کند.

از طرفی مسئولین نظام وظیفه کشور در توجیه خدمت نظام وظیفه اجباری، استدلال هایی می آورد که منطقی و قابل دفاع می باشند. برای مثال به گفته جانشین اداره منابع انسانی ستادکل نیروهای مسلح، سربازی حرفه‌ای نیروهای مسلح را از حالت مردمی خارج و به قشری تبدیل می‌کند که در این صورت نیروهای مسلح از انعطاف‌پذیری خارج می‌شود. ایشان همچنین بر این عقیده است که وسعت یک کشور نیز امری تاثیرگذار در چگونگی سربازگیری است، در برخی از کشورها به دلیل وسعت کوچکی که دارند، به راحتی می‌توان سربازان را در کوتاه‌ترین زمان ممکن از نقطه‌ای به نقطه‌ دیگری منتقل کرد، در حالی که در کشور ما به دلیل وسعت زیاد چنین امری ممکن نیست. سردار احمدی مقدم به بُعد دیگری اشاره میکند مبنی بر اینکه سربازی گلوگاه و تونل اجباری برای همه مردان کشور است که از آن عبور کنند و به معنای واقعی مرد شوند و به سربازی نباید تنها نگاه نیاز دفاعی داشت چرا که امروز برای استحکام اجتماعی نیز سربازی امری ضروری است. استدلال اساسی دیگر این است که با توجه به تهدیدهای امنیتی، آموزش نظامی آحاد جامعه یک ضرورت است تا در مواقع ضروری از آنها استفاده گردد.

همه استدلال های فوق کاملا منطقی و درست می باشند و از اینرو طرح جایگزین نه جذف کامل خدمت اجباری که خدمت اجباری کوتاه مدت می باشد که به نظر می رسد تمام نکات مورد اشاره فوق را تامین نماید. در چنین حالتی هم آموزشهای نظامی فرا گرفته می شود، هم جوانان از گذرگاه مردانگی عبور میکنند، هم نظم و انضباط را می آموزند، هم در دوران جنگ نیروی آماده به خدمت مردمی در دسترس می باشد و ... و از طرف دیگر، هم جوانان زودتر ازدواج می کنند، هم زودتر به بازار کار می روند و هم از علم روز دنیا که در دانشگاه کسب کرده اند دوسال عقب نمی افتند. تقریبا تمامی نکاتی که مسئولان برای دفاع از خدمت نظام وظیفه اجباری به طول دوسال به آن اشاره می کنند، با پیشنهاد خدمت شش ماهه تامین میگردد. فقط یک محدود عملی وجود داشته و آن تامین نیروی انسانی لازم است که به نظر می رسد کمترین کاری که دولت تدبیر و امید می تواند انجام دهد جذب نیروی پیمانی و آزاد کردن دو سال از بهترین سالهای عمر جوانان این مملکت است.

در پیشنهاد مجلس برای جایگزینی سرباز حرفه ای می خوانیم:
"الگوی مزبور امروزه شایع ترین مدل های خدمت سربازی در جهان است که البته دارای مزایا و همچنین معایبی است. از مهم ترین مزایای این سیستم می توان به: - افزایش کارآمدی نیروهای مسلح به دلیل تخصصی شدن خدمت- انگیزه بالای سربازان به دلیل اختیاری شدن خدمت- استفاده از فناوری های نوین، کاهش ریسک امنیتی، دفاعی- کاهش هزینه های اقتصادی دولت- کاهش تخلفاتی مانند فرار از خدمت و غیبت و ...- افزایش همبستگی سازمانی- کاهش تلفات انسانی اشاره کرد. همچنین بنا بر گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی این توع الگو معایبی دارد که عبارتند از : - محروم ماندن از نیروهای مردمی و داوطلب، ضعف فرهنگ سازی امنیت و دفاع در میان جامع و جوانان - افزایش بودجه نظامی در برخی موارد- ضعف در تربیت جوانان و جامعه پذیری."

همانطور که مشاهده می کنید تمامی معایب مطرح شده می تواند با ترکیب طرح سرباز حرفه ای و سرباز وظیفه اجباری کوتاه مدت جبران شود. موضوع مهم این است که سازمان وظیفه عمومی کشور نبایستی نسبت به گفتگو در خصوص مسئله سربازی موضع گرفته و با استقبال از بوجود آمدن فضای گفتمان منطقی و علمی، زمینه را برای اصلاح مناسب الگوی خدمت سربازی فراهم نماید.

از دولت هم انتظار می رود در کنار توجه به مسائل مهم مملکتی، موضوع خدمت سربازی به شکل فعلی را که هم از نظر شرعی و هم از نظر رعایت عدالت و هم از نظر اجتماعی و اقتصادی و توسعه ای دچار اشکالات جدی است در اولویت توجه قرار دهد.

از طرفی جا دارد اساتید حوزه و دانشگاه هم از ابعاد مختلف دینی، اجتماعی، روانی، اقتصادی و امنیتی به این مسئله به طور تخصصی پرداخته تا ابعاد مختلف آن بدور از قضاوت های غیرتخصصی مشخص گردد و به دولت هم در اصلاح احتمالی رویه فعلی کمک گردد.

پی نوشت: نقش اقتصاددانان در اتمام خدمت وظیفه عمومی نوشته دیوید آر هندرسون (اوت ۲۰۰۵)
لیست کشورهایی که خدمت وظیفه اجباری نداشته با توضیح (اینجا)