بحران انرژی در سایه اختلافات نفت و نیرو؛
به گزارش پایگاه 598 به نقل از دنیای اقتصاد ؛ نفت در بودجه کشورهای تولیدکننده این محصول جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌خصوص
کشورهای عضو اوپک نظیر ایران که اقتصاد آنها کاملا به نفت وابسته است.
بنابراین، یکی از دغدغه‌های اصلی دولت همواره تخمین صحیح از سهم درآمدهای
نفتی در بودجه است. بودجه سال 93 در حالی نوشته شد که قیمت نفت اوپک حدود
108 دلار به ازای هر بشکه بود؛ بر این اساس، در نظر گرفتن قیمت متوسط 100
دلاری برای فروش نفت منطقی به نظر می‌رسید. اما طی هفته‌های اخیر، کاهش
قیمت نفت به زیر 100 دلار سبب شده است تا برخی نگرانی‌ها درخصوص عدم تامین
سهم درآمدهای نفتی بودجه کشور در میان کارشناسان به وجود آید. در این
شرایط، «دنیای اقتصاد» با بررسی آماری قیمت فروش نفت طی پنج ماه ابتدایی
سال جاری و تخمین قیمت‌ها در ماه‌های باقیمانده در دو سناریوی بدبینانه و
واقع‌بینانه (با فرض‌های نزدیک‌تر به واقعیت‌های موجود و البته به دور از
خوش‌بینی) نشان می‌دهد، افت قیمت نفت به زیر 100 دلار نگرانی زیادی برای
سهم نفت در بودجه کشور ایجاد نمی‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهند حتی در بدترین
سناریوی مورد بررسی نیز انتظار نمی‌رود قیمت متوسط فروش نفت به کمتر از
رقم پیش‌بینی شده در بودجه برسد. با این حال باید در نظر داشت که متوسط
قیمت فروش نفت، معیاری کلی است و بررسی دقیق‌تر نیازمند اطلاع از جزئیات
آمار میزان صادرات به کشورهای مختلف و همچنین فروش داخلی نفت است تا بتوان
به درستی از عدم کمبود بودجه اطمینان حاصل کرد. البته این مساله نیز با
توجه به افزایش نسبی میزان تولید نفت نسبت به آنچه در بودجه پیش‌بینی شده
است، جای نگرانی زیادی ندارد.
شوک‌های 10 ساله در بازار نفت
با توجه به اهمیت جهانی بازار نفت و سناریوهای تکرارپذیر در این بازار، پیش از بررسی وضعیت فعلی، روند سال‌های اخیر نفت را مرور می‌کنیم. اوایل قرن 21، قیمت نفت نسبت به وضعیت کنونی بسیار پایین‌تر بود؛ به‌طوری که حتی سطح 60 دلاری کاملا دور از ذهن تصور می‌شد. اما در سال 2003، حمله آمریکا به عراق و براندازی رژیم بعثی صدام حسین در این کشور منجر به رشد حدود 20 درصدی قیمت نسبت به سال 2002 شد. این کشور که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان عضو اوپک بود، برخی نگرانی‌ها درخصوص عرضه نفت را ایجاد کرد و باعث افزایش قیمت نفت شد.
با این حال، سال‌های 2004 تا 2008 را می‌توان دوران طلایی قیمت نفت برشمرد. در این دوران، تضعیف ارزش دلار آمریکا، رشد خیره‌کننده اقتصادهای آسیایی که مصرف بالای محصولات پتروشیمی را به همراه داشت و طوفان‌های سال 2005 در آمریکا یکی از مهم‌ترین عوامل رشد قیمت نفت محسوب می‌شدند. همچنین، اوضاع نابسامان عراق همچنان میزان تولیدات نفت این کشور را کاهش می‌داد. در این سال ها، درگیری‌ها میان رژیم صهیونیستی و لبنان، ناآرامی‌ها در نیجریه و شرق ترکیه روند رشد قیمت نفت را تقویت می‌کرد. از سوی دیگر، دستیابی کره شمالی به سلاح هسته‌ای عامل دیگری بود که نگرانی در رابطه با وضعیت جهانی و در نتیجه افزایش قیمت نفت را تشدید می‌کرد. بالاخره در اواسط سال 2008، نگرانی از وقوع جنگ میان ایران و رژیم صهیونیستی موجب جهش قیمت نفت شد؛ به‌طوری که نفت برنت در برخی قراردادها به نزدیک 146 دلار بر هر بشکه نیز رسید.
اما طولی نکشید که این هیجانات فروکش کرد و در ادامه سال 2008، رکود بزرگ جهانی منجر به کاهش شدید تقاضای نفت و در نتیجه قیمت آن شد. این افت قیمت که سبب ریزش بیش از 100 دلاری قیمت نفت اوپک شده بود، در ابتدای سال 2009 تغییر مسیر داد. بر این اساس، وابستگی شدید اقتصاد کشورهای عضو اوپک سبب شد تا آنها میزان تولیدات روزانه نفت خود را حدود 2/4 میلیون بشکه کاهش دهند. این امر شوک دیگری را به بازار نفت وارد کرد و قیمت نفت توانست بخشی از افت خود را جبران کند. در سال 2011 نیز جنگ داخلی در لیبی منجر به توقف صادرات نفت از این کشور به‌عنوان بزرگ‌ترین دارنده ذخایر نفتی در آفریقا شد که جهش دیگری در قیمت نفت ایجاد کرد. اما در ادامه تضعیف اقتصاد جهانی منجر به پایین آمدن قیمت نفت شد.
طولی نکشید که تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، دومین تولیدکننده نفت اوپک (در آن دوران)، موجب افزایش قیمت شد. گرچه سایر کشورها نظیر عربستان تضمین کرده بودند که کاهش عرضه از سوی ایران را جبران می‌کنند، اما نگرانی اصلی مربوط به احتمال بستن تنگه‌هرمز توسط ایران بود، جایی که یک‌پنجم نفت‌های صادراتی از آن عبور می‌کند. با این حال، در ادامه این سال‌ها اوضاع نه‌چندان مناسب اقتصاد جهانی سبب شد تا قیمت نفت کاهش نسبی را تجربه کند.
بر این اساس، همواره دو عامل اصلی، یعنی اقتصاد جهانی و مسائل ژئوپلیتیک، موجب تغییرات قیمت نفت بوده‌اند. به عبارت دقیق‌تر، زمانی که اقتصاد جهانی در رکود است، قیمت نفت با ریزش مواجه و هنگامی که ناآرامی‌های منطقه‌ای به ویژه در کشورهای صادرکننده نفت وجود دارد، قیمت نفت با جهش همراه میشود. به نظر می‌رسد کمرنگ شدن نسبی این مسائل طی یکی، دو سال اخیر سبب شده است قیمت نفت تغییرات شدید را تجربه نکند. گرچه ناآرامی‌های عراق، اوکراین-روسیه، اسرائیل- غزه و لیبی موجب نوسان قیمت نفت طی ماه‌های اخیر شده است، اما این نوسانات نسبت به سال‌های گذشته بسیار ملایم‌تر بوده است که شاید علت اصلی آن عدم اثرگذاری جدی این مسائل روی میزان عرضه نفت است. همچنین، اوضاع اقتصادی نامناسب آسیا و اروپا که سیگنال کاهش تقاضا می‌دهد به اندازه‌ای نیست که بتواند مشابه سال 2008، قیمت نفت را با ریزش مواجه کند. بنابراین، انتظار می‌رود در شرایط کنونی، قیمت نفت نیز با شوک همراه نشود.
نگرانی‌های افت قیمت
همان‌طور که بیان شد، بودجه بسیاری از کشورهای عضو اوپک، از جمله ایران، به‌شدت وابسته به درآمدهای نفتی است. این امر حساسیت بیشتر این کشورها به تغییرات قیمت نفت را سبب میشود. در شرایط فعلی، فروکش کردن هیجانات مربوط به ناآرامی‌ها در عراق، اوکراین و غزه، ضعف اقتصاد جهانی (کاهش تقاضا) و تقویت سمت عرضه نفت منجر شده است تا قیمت نفت نسبت به ماه‌های گذشته افت قابل توجهی را تجربه کند، به‌طوری که قیمت نفت اوپک، طی دو هفته اخیر به کمتر از 97 دلار به ازای هر بشکه برسد.
در این شرایط، آنچه به وضوح به چشم می‌خورد، مازاد عرضه در بازار نفت است. بر این اساس، هفته گذشته، البدری، دبیر کل اوپک، از کاهش روزانه 500 هزار بشکه‌ای تولیدات نفت اوپک در سال 2015 خبر داد. این امر گواهی بر وابستگی بودجه کشورهای عضو اوپک به درآمدهای نفتی است و در نتیجه عدم تمایل آنها به کاهش بیش از اندازه قیمت نفت را نشان می‌دهد.
وابستگی کامل قیمت نفت‌های مختلف
گرچه بازار نفت یک بازار رقابت کامل نیست که در آن تعداد تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بسیار زیاد و سهم هر تولیدکننده از این بازار کم باشد، اما بررسی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد قیمت نفت‌های مختلف، نظیر نفت آمریکا (WTI)، اوپک و برنت وابستگی شدیدی به یکدیگر دارند. به عبارت دقیق‌تر، تغییرات در عرضه توسط تولیدکنندگان یا تغییرات تقاضا توسط مصرف‌کنندگان نفت به سرعت اثر خود را روی قیمت نفت‌های مختلف می‌گذارد. به این ترتیب، روند قیمت نفت‌های مختلف کاملا مشابه یکدیگر است. مثلا اگر تولیدکنندگان نفت اوپک، میزان عرضه را کاهش دهند (عامل افزایش قیمت نفت اوپک)، وابستگی اقتصاد کشورهای مصرف‌کننده به نفت، سبب میشود میزان تقاضا برای سایر نفت ها، یعنی WTI و برنت، افزایش یابد؛ بنابراین، قیمت همه نفت‌ها افزایش می‌یابد. به این ترتیب، بررسی «دنیای اقتصاد» از روند 10 ساله (از سال 82 تا 91) قیمت نفت نشان می‌دهد نفت ایران با نفت‌های اوپک، برنت و WTI به ترتیب دارای ضریب همبستگی 999/0، 998/0 و 965/0 است. ضریب همبستگی معیاری از وابستگی روند حرکتی دو متغیر است که هرچه این عدد به یک نزدیک‌تر باشد، بیانگر ارتباط بیشتر آنها است. وابستگی شدید قیمت نفت ایران به نفت اوپک کاملا طبیعی است، زیرا ایران سهم قابل توجهی در سبد نفتی اوپک دارد. درخصوص نفت برنت نیز همبستگی بالا به خوبی مشاهده میشود، اما ارتباط میان نفت ایران و WTI اندکی ضعیف تر است. علت اصلی این امر، متفاوت بودن بازارهای هدف این دو نفت است؛ به‌طوری که عمده نفت خام آمریکا در داخل کشور مصرف و صادرات آن به کشورهای محدودی انجام میشود، بنابراین، طبیعی است که تغییرات قیمت آن به عوامل جهانی وابستگی کمتری داشته و بیشتر وابسته به اوضاع داخلی اقتصاد آمریکا باشد. بر این اساس، مشاهده میشود گرچه اختلاف میانگین 10 ساله نفت ایران با میانگین قیمت WTI حدود 7/0 دلار (نفت ایران 7/0 دلار ارزان تر) است، اما بازه تفاوت قیمت‌ها بیش از 17 دلار است. در واقع، در برخی زمان‌ها اختلاف قیمت نفت ایران با نفت WTI بیش از 17 دلار بوده که نشان‌دهنده وابستگی کمتر روند قیمت این دو نفت است.
سناریوهای همخوان با بودجه
حال اگر اختلاف میانگین قیمت نفت ایران و برنت طی 10 سال مزبور در نظر گرفته شود، مشاهده میشود به‌طور متوسط نفت ایران 5/3 دلار از نفت برنت ارزان‌تر بوده است. در این شرایط، با فرض نرمال بودن توزیع تفاوت قیمت نفت و محاسبه انحراف معیار (Standard Deviation) برآورد میشود در این دوران، قیمت نفت برنت حداکثر 7 دلار از نفت ایران گران‌تر و در برخی مواقع حدود 1/0 دلار از نفت ایران ارزان‌تر بوده است. به این ترتیب، اگر فرض شود این همبستگی قیمتی میان نفت ایران و برنت همچنان وجود دارد و سیاست‌های فعلی نیز مشابه10 سال مزبور بوده است، می‌توان 2 سناریو برای تغییرات قیمت نفت ایران در نظر گرفت.
ادامه در صفحه14
شوک‌های 10 ساله در بازار نفت
با توجه به اهمیت جهانی بازار نفت و سناریوهای تکرارپذیر در این بازار، پیش از بررسی وضعیت فعلی، روند سال‌های اخیر نفت را مرور می‌کنیم. اوایل قرن 21، قیمت نفت نسبت به وضعیت کنونی بسیار پایین‌تر بود؛ به‌طوری که حتی سطح 60 دلاری کاملا دور از ذهن تصور می‌شد. اما در سال 2003، حمله آمریکا به عراق و براندازی رژیم بعثی صدام حسین در این کشور منجر به رشد حدود 20 درصدی قیمت نسبت به سال 2002 شد. این کشور که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان عضو اوپک بود، برخی نگرانی‌ها درخصوص عرضه نفت را ایجاد کرد و باعث افزایش قیمت نفت شد.
با این حال، سال‌های 2004 تا 2008 را می‌توان دوران طلایی قیمت نفت برشمرد. در این دوران، تضعیف ارزش دلار آمریکا، رشد خیره‌کننده اقتصادهای آسیایی که مصرف بالای محصولات پتروشیمی را به همراه داشت و طوفان‌های سال 2005 در آمریکا یکی از مهم‌ترین عوامل رشد قیمت نفت محسوب می‌شدند. همچنین، اوضاع نابسامان عراق همچنان میزان تولیدات نفت این کشور را کاهش می‌داد. در این سال ها، درگیری‌ها میان رژیم صهیونیستی و لبنان، ناآرامی‌ها در نیجریه و شرق ترکیه روند رشد قیمت نفت را تقویت می‌کرد. از سوی دیگر، دستیابی کره شمالی به سلاح هسته‌ای عامل دیگری بود که نگرانی در رابطه با وضعیت جهانی و در نتیجه افزایش قیمت نفت را تشدید می‌کرد. بالاخره در اواسط سال 2008، نگرانی از وقوع جنگ میان ایران و رژیم صهیونیستی موجب جهش قیمت نفت شد؛ به‌طوری که نفت برنت در برخی قراردادها به نزدیک 146 دلار بر هر بشکه نیز رسید.
اما طولی نکشید که این هیجانات فروکش کرد و در ادامه سال 2008، رکود بزرگ جهانی منجر به کاهش شدید تقاضای نفت و در نتیجه قیمت آن شد. این افت قیمت که سبب ریزش بیش از 100 دلاری قیمت نفت اوپک شده بود، در ابتدای سال 2009 تغییر مسیر داد. بر این اساس، وابستگی شدید اقتصاد کشورهای عضو اوپک سبب شد تا آنها میزان تولیدات روزانه نفت خود را حدود 2/4 میلیون بشکه کاهش دهند. این امر شوک دیگری را به بازار نفت وارد کرد و قیمت نفت توانست بخشی از افت خود را جبران کند. در سال 2011 نیز جنگ داخلی در لیبی منجر به توقف صادرات نفت از این کشور به‌عنوان بزرگ‌ترین دارنده ذخایر نفتی در آفریقا شد که جهش دیگری در قیمت نفت ایجاد کرد. اما در ادامه تضعیف اقتصاد جهانی منجر به پایین آمدن قیمت نفت شد.
طولی نکشید که تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، دومین تولیدکننده نفت اوپک (در آن دوران)، موجب افزایش قیمت شد. گرچه سایر کشورها نظیر عربستان تضمین کرده بودند که کاهش عرضه از سوی ایران را جبران می‌کنند، اما نگرانی اصلی مربوط به احتمال بستن تنگه‌هرمز توسط ایران بود، جایی که یک‌پنجم نفت‌های صادراتی از آن عبور می‌کند. با این حال، در ادامه این سال‌ها اوضاع نه‌چندان مناسب اقتصاد جهانی سبب شد تا قیمت نفت کاهش نسبی را تجربه کند.
بر این اساس، همواره دو عامل اصلی، یعنی اقتصاد جهانی و مسائل ژئوپلیتیک، موجب تغییرات قیمت نفت بوده‌اند. به عبارت دقیق‌تر، زمانی که اقتصاد جهانی در رکود است، قیمت نفت با ریزش مواجه و هنگامی که ناآرامی‌های منطقه‌ای به ویژه در کشورهای صادرکننده نفت وجود دارد، قیمت نفت با جهش همراه میشود. به نظر می‌رسد کمرنگ شدن نسبی این مسائل طی یکی، دو سال اخیر سبب شده است قیمت نفت تغییرات شدید را تجربه نکند. گرچه ناآرامی‌های عراق، اوکراین-روسیه، اسرائیل- غزه و لیبی موجب نوسان قیمت نفت طی ماه‌های اخیر شده است، اما این نوسانات نسبت به سال‌های گذشته بسیار ملایم‌تر بوده است که شاید علت اصلی آن عدم اثرگذاری جدی این مسائل روی میزان عرضه نفت است. همچنین، اوضاع اقتصادی نامناسب آسیا و اروپا که سیگنال کاهش تقاضا می‌دهد به اندازه‌ای نیست که بتواند مشابه سال 2008، قیمت نفت را با ریزش مواجه کند. بنابراین، انتظار می‌رود در شرایط کنونی، قیمت نفت نیز با شوک همراه نشود.
نگرانی‌های افت قیمت
همان‌طور که بیان شد، بودجه بسیاری از کشورهای عضو اوپک، از جمله ایران، به‌شدت وابسته به درآمدهای نفتی است. این امر حساسیت بیشتر این کشورها به تغییرات قیمت نفت را سبب میشود. در شرایط فعلی، فروکش کردن هیجانات مربوط به ناآرامی‌ها در عراق، اوکراین و غزه، ضعف اقتصاد جهانی (کاهش تقاضا) و تقویت سمت عرضه نفت منجر شده است تا قیمت نفت نسبت به ماه‌های گذشته افت قابل توجهی را تجربه کند، به‌طوری که قیمت نفت اوپک، طی دو هفته اخیر به کمتر از 97 دلار به ازای هر بشکه برسد.
در این شرایط، آنچه به وضوح به چشم می‌خورد، مازاد عرضه در بازار نفت است. بر این اساس، هفته گذشته، البدری، دبیر کل اوپک، از کاهش روزانه 500 هزار بشکه‌ای تولیدات نفت اوپک در سال 2015 خبر داد. این امر گواهی بر وابستگی بودجه کشورهای عضو اوپک به درآمدهای نفتی است و در نتیجه عدم تمایل آنها به کاهش بیش از اندازه قیمت نفت را نشان می‌دهد.
وابستگی کامل قیمت نفت‌های مختلف
گرچه بازار نفت یک بازار رقابت کامل نیست که در آن تعداد تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بسیار زیاد و سهم هر تولیدکننده از این بازار کم باشد، اما بررسی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد قیمت نفت‌های مختلف، نظیر نفت آمریکا (WTI)، اوپک و برنت وابستگی شدیدی به یکدیگر دارند. به عبارت دقیق‌تر، تغییرات در عرضه توسط تولیدکنندگان یا تغییرات تقاضا توسط مصرف‌کنندگان نفت به سرعت اثر خود را روی قیمت نفت‌های مختلف می‌گذارد. به این ترتیب، روند قیمت نفت‌های مختلف کاملا مشابه یکدیگر است. مثلا اگر تولیدکنندگان نفت اوپک، میزان عرضه را کاهش دهند (عامل افزایش قیمت نفت اوپک)، وابستگی اقتصاد کشورهای مصرف‌کننده به نفت، سبب میشود میزان تقاضا برای سایر نفت ها، یعنی WTI و برنت، افزایش یابد؛ بنابراین، قیمت همه نفت‌ها افزایش می‌یابد. به این ترتیب، بررسی «دنیای اقتصاد» از روند 10 ساله (از سال 82 تا 91) قیمت نفت نشان می‌دهد نفت ایران با نفت‌های اوپک، برنت و WTI به ترتیب دارای ضریب همبستگی 999/0، 998/0 و 965/0 است. ضریب همبستگی معیاری از وابستگی روند حرکتی دو متغیر است که هرچه این عدد به یک نزدیک‌تر باشد، بیانگر ارتباط بیشتر آنها است. وابستگی شدید قیمت نفت ایران به نفت اوپک کاملا طبیعی است، زیرا ایران سهم قابل توجهی در سبد نفتی اوپک دارد. درخصوص نفت برنت نیز همبستگی بالا به خوبی مشاهده میشود، اما ارتباط میان نفت ایران و WTI اندکی ضعیف تر است. علت اصلی این امر، متفاوت بودن بازارهای هدف این دو نفت است؛ به‌طوری که عمده نفت خام آمریکا در داخل کشور مصرف و صادرات آن به کشورهای محدودی انجام میشود، بنابراین، طبیعی است که تغییرات قیمت آن به عوامل جهانی وابستگی کمتری داشته و بیشتر وابسته به اوضاع داخلی اقتصاد آمریکا باشد. بر این اساس، مشاهده میشود گرچه اختلاف میانگین 10 ساله نفت ایران با میانگین قیمت WTI حدود 7/0 دلار (نفت ایران 7/0 دلار ارزان تر) است، اما بازه تفاوت قیمت‌ها بیش از 17 دلار است. در واقع، در برخی زمان‌ها اختلاف قیمت نفت ایران با نفت WTI بیش از 17 دلار بوده که نشان‌دهنده وابستگی کمتر روند قیمت این دو نفت است.
سناریوهای همخوان با بودجه
حال اگر اختلاف میانگین قیمت نفت ایران و برنت طی 10 سال مزبور در نظر گرفته شود، مشاهده میشود به‌طور متوسط نفت ایران 5/3 دلار از نفت برنت ارزان‌تر بوده است. در این شرایط، با فرض نرمال بودن توزیع تفاوت قیمت نفت و محاسبه انحراف معیار (Standard Deviation) برآورد میشود در این دوران، قیمت نفت برنت حداکثر 7 دلار از نفت ایران گران‌تر و در برخی مواقع حدود 1/0 دلار از نفت ایران ارزان‌تر بوده است. به این ترتیب، اگر فرض شود این همبستگی قیمتی میان نفت ایران و برنت همچنان وجود دارد و سیاست‌های فعلی نیز مشابه10 سال مزبور بوده است، می‌توان 2 سناریو برای تغییرات قیمت نفت ایران در نظر گرفت.
ادامه در صفحه14
اخبار ویژه
سکوت اصلاحطلبان
پشت پرده و واقعیت سفر پزشکیان به مصر چیست؟
عضو کمیسیون فرهنگی: مصوبهای از شعام درباره حجاب به مجلس نرسیده است؛
نظرات بینندگان
جدیدترین اخبار پربازدید ها
