وقتی درمان از تحریم هسته‌ای پیشی می‌گیرد

علی اکبر، صالحی رییس سازمان انرژی اتمی در دی ماه سال 1392 به طور اختصاصی از مراکز هسته‌ای دو بیمارستان مسیح دانشوری و شهدای تجریش در تهران بازدید و در جریان فعالیت این مراکز قرار گرفت.

یکی از مهم ترین کاربردهای انرژی صلح آمیز هسته ای در بخش پزشکی است که طیف وسیعی را شامل می‌شود. از این رو فعالیت بسیاری از مراکزی که به عنوان مراکز پزشکی هسته ای در کشور می شناسیم به فعالیت راکتور تهران و آزمایشگاه‌های تولید رادیوایزوتوپ و رادیودارو بستگی دارد.

راکتور تهران قطب تولید رادیودارو در کشور

راکتور تحقیقاتی تهران با ظرفیت ۵ مگاوات در سال ۱۹۶۷ توسط آمریکا با هدف تحقیقاتی و تولید رادیودارو در کشور ساخته شد.

در نوامبر ۱۹۶۷ یک شرکت آمریکایی ۵٫۸۵ کیلوگرم اورانیوم ۹۳ درصد را برای رآکتور فراهم آورد. فعالیت این راکتور ادامه داشت تا ۱۹۸۷ که با توجه به تحولات در عرصه بین‌الملل و نیز هسته‌ای به خاطر استفاده تهدیدآمیز از سوخت های مصرف شده در راکتورهای اتمی به ویژه سوخت‌های با غنای بالا، اغلب راکتورهای تحقیقاتی سوخت شان از بیش از 90 درصد به 20 درصد تقلیل یافت و برای این کار از جمله باید در ساختمان هسته راکتور تغییراتی صورت می گرفت.

ایران در می 1987 قراردادی با آرژانتین برای تغییر هسته رآکتور برای تغییر سوخت آن از اورانیوم ۹۳ درصد به اورانیوم ۲۰ درصد غنی شده ۲۳۵-U امضاء کرد. ارزش این قرارداد ۵٫۵ میلیون دلار بود و پس از آن نیز آرژانیتن ۱۱۵٫۸ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصد برای ایران فراهم کرد.

فعالیت سازمان انرژی اتمی به عنوان قطب تولید کننده و تامین کننده رادیودارو در کشور ادامه داشت تا این که درسال های بین 85 86 به خاطر تحریم‌های یک‌جانبه از سوی آمریکا و اروپا در این بخش و نیز کاهش سوخت راکتور تهران با مشکل مواجه شد. تا قبل از سال 1385 مولیبدن مورد نیاز برای تولید رادیودارو از کشور بلژیک وارد کشور می‌شد، اما تحت تاثیر تحریم‌ها واردات آن به کشور قطع شد. مسوولان وقت سازمان‌ انرژی اتمی در قالب پروژه‌ای که با توان داخلی از طریق رآکتور تحقیقاتی تهران تعریف شد و در سال 86 به نتیجه رسید، توانستند مولیبدن مورد نیاز برای تولید رادیودارو را در کشور فراهم کنند. این روند تا سال 89 ادامه داشت تا این‌که موضوع کاهش سوخت رآکتور تهران پیش آمد.‌

در عین حال حدود 10 درصد از رادیوایزوتوپ مورد نیاز کشور از سال 1390 تاکنون خارج از فعالیت سازمان انرژی اتمی به کشور وارد می شود.

در راستای تامین سوخت راکتور تهران سازمان انرژی اتمی در نامه‌ای از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر اساس معاهده ان پی تی درخواست خرید سوخت مورد نیاز راکتور تحقیقاتی تهران را مطرح کرد. این درخواست با وجود این‌که بر اساس ان پی تی کشورها باید در زمینه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای به اعضا کمک کنند تحت تاثیر مسایل و مواضع سیاسی با مخالفت برخی کشورهای غربی و آمریکا در آژانس مواجه شد. این در حالی بود که فعالیت راکتور تهران به خاطر کاهش سوخت به هفته‌ای یک بار در ماه رسیده بود و در ماه‌های اولیه سال 86 نیز راکتور در عمل با توقف فعالیت مواجه شد و کشور در زمینه تهیه رادیوداروی مصرفی با بحران مواجه شد.

در حال حاضر در هفته بین 10 تا 15 هزار نفر از محصولات سازمان انرژی اتمی استفاده می‌کنند که این تعداد در سال به حدود یک میلیون نفر می‌رسد.

به گزارش ایسنا، در اوایل سال 1389 مذاکرات درباره تبادل سوخت با غنای پایین با سوخت 20 درصد مورد نیاز در راکتور تهران با میانجی‌گری ترکیه و برزیل آغاز شد اما این مذاکرات با وجود دست‌ یافتن به بیانیه‌ای مشترک درباره تبادل سوخت با مخالفت آمریکا به اجرا درنیامد. پس از آن کشور برای تامین سوخت 20 درصد مورد نیاز برای ساخت صفحات سوخت مصرفی در راکتور تهران اقدام کرد و طی دو سال توانست به اولین نمونه سوخت 20 درصدی با توان داخلی دست یابد.

در جشن ملی روز فن آوری هسته‌ای در ۲۰ فروردین ۸۹ اولین نمونه سوخت مجازی رآکتور تهران ارایه شد و بعد از مدتی ایران توانست اولین صفحه سوخت را بسازد. از آن تاریخ تاکنون راکتور تهران با تعدادی از صفحه سوخت‌های تولید شده در داخل به فعالیت خود ادامه داده است.

یکی از مهم ترین وظایف راکتور تهران در سال های فعالیت تاکنون تولید رادیوایزوتوپ و رادیودارو برای مصارف پزشکی و درمانی در کشور است. سازمان انرژی اتمی متولی راکتور تهران و تنها واحد تولید کننده عمده رادیودارو در کشور محسوب می شود. برای تولید رادیودارو در سازمان آزمایشگاه هایی قرار گرفته است که در آن رادیودارو تولید، بسته بندی و به مراکز پزشکی هسته ای و از این مراکز به بیمارستان‌های مختلف سراسر کشور ارسال می‌شود.

آزمایشگاه‌ جابربن حیان، سیاسی‌ترین آزمایشگاه جهان در یک دهه گذشته

آزمایشگاه‌ تحقیقاتی چند منظوره "جابربن حیان" (JHL) و "رادیوایزوتوپ"، از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌های تحقیقاتی، علمی، پزشکی و درمانی نه تنها سازمان انرژی اتمی بلکه کشور محسوب می‌شود. فعالیت این آزمایشگاه‌ها که در یک دهه گذشته سیاسی‌ترین آزمایشگاه دنیا با توجه به نظارت و بازرسی بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار داشته است، به طور مستقیم به فعالیت رآکتور تحقیقاتی تهران بستگی دارد.

می توان گفت با توجه به نیمه عمر پایین اکثر رادیوداروها زندگی و مرگ حدود یک میلیون بیمار در ایران نیز به فعالیت این آزمایشگاه‌ها و راکتور تهران به طور روزانه بستگی دارد.

این گزارش به بررسی اجمالی فعالیت راکتور تهران، آزمایشگاه‌های جابر و رادیوایزوتوپ و نیز بیمارستان‌ها و مراکز پزشکی هسته ای می پردازد که زنجیره وار به هم متصلند و فعالیت یک بخش وابسته به بخش دیگر است. این بخش ها از "تولید تا مصرف" رادیودارو در کشور را شامل می شوند.

در حال حاضر حدود 55 نوع رادیودارو و کیت رادیودارویی در پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای سازمان انرژی اتمی تولید می‌شود که بیش از 130 مرکز پزشکی هسته ای فعال در کشور را پوشش می‌دهد.

رادیوداروها در کشور، یکی از طریق رآکتور و دیگری سیکلوترون تولید می‌شوند و این دو روش در اختیار سازمان انرژی اتمی است؛ چرا که سازمان متولی رآکتور تحقیقاتی تهران در سایت امیرآباد و سیکلوترون در مرکز تحقیقات کشاورزی، پزشکی و صنعتی کرج است.

در حوزه رادیوداروهای تشخیصی مهم‌ترین رادیودارو تکنسیم است که بیش از هشتاد درصد تشخیص‌های پزشکی با آن انجام می‌شود و مهم‌ترین رادیوداروی درمانی‌ هم ید 131 است که به ویژه در درمان سرطان تیروئید که اتفاقا در کشور ما امری شایع است موثر می باشد.

بیمارستان‌ها و مراکز پزشکی هسته‌ای

بسیاری از بیمارستان‌های دولتی و خصوصی در کشور دارای مراکز هسته‌ای هستند، اما اغلب آن‌ها به دستگاه سیکلوترون که برای تولید رادیودارو در محل حضور بیمار با توجه به نیمه عمر پایین آن نیاز است مجهز نیستند.

در همین رابطه خبرنگار انرژی هسته‌ای ایسنا در بازدید از یکی از قدیمی ترین مراکز پزشکی هسته ای ‌ بیمارستان شریعتی در ایران و تهران در جریان روند مراجعه بیمار به مراکز پزشکی هسته‌ای قرار گرفت.

مرکز پزشکی هسته‌ای بیمارستان شریعتی بیش از دو سال است که نسبت به خرید دستگاه تصویربرداری یا PET (تصویربرداری پزشکی هسته ای به وسیله رادیوایزوتوپ‌های ناشر پوزیترون) و نیز سیکلوترون که به نوعی کارخانه ای کوچک برای تولید رادیودارو در محل حضور بیمار با توجه به نیمه عمر کم رادیوداروهاست، اقدام کرده است اما متاسفانه با وجود هزینه بسیار و مشقت خریداری این نوع از دستگاه‌ها تحت تاثیر تحریم های یک جانبه آمریکا و اروپا، هنگام انتقال سیکلوترون از کشتی به بندر در ایران دستگاه با حادثه مواجه می شوند و به زمین می افتد. از آن پس خریداری مجدد سیکلوترون با مشکل مالی مواجه شده است. در همین رابطه دستگاه تصویربرداری PET خریداری شده و در دو سال گذشته در این مرکز خاک می خورده است.

از آن‌جا که بعضی از رادیوایزوتوپ‌ها نظیر رادیوایزوتوپ‌های مورد استفاده در تکنیک تصویربرداری PET نیمه عمر بسیار کوتاهی دارند، (مثل فلوئور 18 با نیمه عمر 110 دقیقه یا کربن 11 با نیمه عمر 20 دقیقه) باید در داخل کشور تولید شوند و امکان واردات آن‌ها وجود ندارد. از این رو تولید رادیوداروهای حاوی این رادیوایزوتوپ‌ها (نظیر F18-FDG)، به یک کارخانه داروسازی کوچک مجهز به "سیکلوترون" در کنار دستگاه تصویربرداری "پت اسکن" (PET-CT) در بیمارستان یا مرکز پزشکی هسته‌ای نیاز است.

بیمارستان مسیح دانشوری در سال 92 اقدام به خرید و انتقال یک دستگاه سیکلوترون و PET کرد که با راه اندازی سیکلوترون در عمل امکان استفاده از دستگاه PET مرکز پزشکی هسته ای بیمارستان شریعتی نیز فراهم شد. چرا که هر دستگاه سیکلوترون می توانند چند بیمارستان را در نزدیکی خود در تامین رادیوداروهای با نیمه عمر کمتر از چند ساعت پشتیبانی کند.

مرکز تحقیقات پزشکی هسته‌ای بیمارستان شریعتی یکی از فعال‌ترین مراکز درمان سرطان تیرویید در دنیا به لحاظ انبوه بیماران مراجعه‌کننده و میزان مواد رادیواکتیو مصرفی محسوب می‌شود.

در این مرکز علاوه بر دستگاه PET دستگاه‌های دیگر تصویربرداری برای تشخیص بیماری‌های کلیوی، قلبی و عروقی و غیره قرار دارد که با تزریق رادیوداروهای مختلف تصویربرداری انجام می‌شود که عمر برخی از آنها بیش از 30 سال است و متاسفانه دستگاه های از رده خارج محسوب می شوند با این حال با توجه به مشکلات مالی که بیمارستان ها با آن مواجه هستند این دستگاه ها به هر زحمتی که شده باید به فعالیت خود ادامه دهند تا حداقل نیاز بیماران را تامین کنند.

پت اسکن نیازمند بیمه تامین اجتماعی

متاسفانه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و نگرانی‌ها در بخش تصویربرداری PET بیمه نبودن این بخش است. بر اساس گفته‌های مسوولان مرکز پزشکی هسته‌ای بیمارستان شریعتی بیمه‌های تامین اجتماعی و غیره از ورود به این بخش به شدت پرهیز دارند.

یکی از مهم‌ترین کاربرد‌های رادیوداروها در درمان سرطان تیروئید است. در این موارد بیمارانی که تیروئیدشان در عمل جراحی برداشته شده است ید 131 از مهم‌ترین رادیوداروها به بیمار خورانده می‌شود. این اقدام موجب از بین رفتن سلول‌های سرطانی باقی مانده در اطراف محل جراحی می‌شود و کمک می‌کند تا این سلول‌ها دیگر رشد نکنند. درمان کامل متاستاز تیروئید مثل شیمی درمانی نیست و عوارض سوء بر ظاهر بیمار ایجاد نمی‌کند.

مرکز پزشکی هسته‌ای در بخش درمان 10 تخت دارد که همیشه این تخت‌ها پر هستند. قبل از آن‌که بیمار در این بخش پذیرش شود توسط یکی از پرستاران مربوطه آموزش لازم درباره چگونگی خوردن رادیودارو و مدت زمانی که در این مرکز حضور دارد به آنها داده می‌شود. بیماران به مدت دو روز (قبلا مدت بستری بیماران سه روز بوده است، اما به دلیل افزایش مراجعه به دو روز کاهش یافته است) در این مرکز بستری می‌شوند که در قرنطینه کامل هستند. نمایشگرهایی در اتاق جانبی قرار دارند که توسط پرستار مربوطه شبانه روز بیماران را مورد نظر دارد. بیماران در این مدت با دنیای بیرون هیچ تماسی فیزیکی ندارند، چرا که مواد رادیواکتیو در بدنشان برای اطرافیان اثرات سوء ایجاد می کند و حتی تا مدتی بعد از ترخیص نیز اثرات آن باقی است. اتاق‌های این مرکز هر بار پس از ترخیص بیمار به طور کامل شستشو، ضد عفونی و ایزوله می‌شود. بیماران تا 14 روز بعد از ترخیص باید از ارتباط نزدیک با اعضای خانواده و تماس با کودکان و مادران باردار خودداری کنند.

خوشبختانه هزینه درمان سرطان تیروئید با استفاده از رادیودار (ید 131) در چارچوب بیمه تامین اجتماعی قرار دارد و بیماران با پرداخت مبلغی ناچیز این دوران را طی می‌کنند.

حضور قابل توجه زنان هنگام بازدید از این مرکز سوال برانگیز بود چرا که از حدود 30 بیمار بیش از 25 نفر آنها زن بودند.

مسوول بخش مربوطه دراین‌باره به ایسنا گفت که "90 درصد بیماران این مرکز را زنان تشکیل می دهند."

او گفت که " زنان بین 20 تا 45 ساله بیشترین طیف بیماران تیروئیدی هستند و در دو سال گذشته شاهد رشد چشمگیر این بیماری در بین آنها و افزایش حضورشان در مرکز پزشکی هسته‌ای بیمارستان شریعتی هستیم."

وی درباره دلیل افزایش این نوع بیماری در میان زنان ابراز بی‌اطلاعی کرد و گفت که دلیل این امر به لحاظ پزشکی برای پزشکان هم نامعلوم است.

به گزارش ایسنا، بر اساس استاندارد‌های بین‌المللی به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت، یک دستگاه پت اسکن نیاز است، بنابراین در شرایط ایده‌آل باید به ازای 75 میلیون نفر جمعیت ایران، 75 دستگاه پت اسکن در کشور موجود باشد. اما در حال حاضر فقط دو دستگاه پت در ایران وجود دارد.

بر اساس اعلام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال 2010 میزان نیاز به دستگاه پت اسکن دو و نیم دستگاه به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت اعلام شده است.

در حال حاضر بسیاری از بیماران ایرانی با توجه به کمبود دستگاه های PET در ایران به کشورهای اطراف از جمله ترکیه سفر می کنند که هزینه های درمان را برایشان چندین برابر می سازد. در حال حاضر در ترکیه حدود هفتاد دستگاه PET- CT وجود دارد و در ایران دو دستگاه.