خلاء جدی فقدان«استراتژی انـرژی» در کشور

برنامه ثریا پنجشنبه، ۱۹ دی ۱۳۹۲ به موضوع «انرژی هسته ای ایران» پرداخت؛ برنامه ای که حاشیه و جنجال رسانه ای قابل توجهی را به همراه داشته است.

در این برنامه فیلمی از سخنان «دکتر اکبر اعتماد، بنیانگذار و نخستین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران» به نمایش درآمد، «دکتر اعتماد» که در سال ۸۹ و در مصاحبه با شبکه «بی بی سی»، دفاع جانانه ای از حقوق هسته ای ملت ایران کرده و به بسیاری از شبهات پاسخ داده بود، از تجربیات خود در اثبات «دروغگوئی و غیرقابل اعتماد بودن آمریکا و غرب» گفت.
او در آخرین بخش سخنان خود البته به یک نکته قابل تامل برای «مسئولان حوزه انرژی ایران» اشاره کرد و افزود:

«مسئله انرژی ایران الان یک اشکال دارد، من دفاع کردم از برنامه اتمی ایران، ولی اشکال ایران اینست که هیچ برنامه انرژی مستدلی  برای بیست سال، سی سال و چهل سال آینده در دست نیست، یعنی الان که دارم دفاع می کنم نمی دانم که برنامه انرژی ایران برای ده سال و بیست سال دیگر چیست؟ به آنها گفتم که اینجوری نمی شود، شما باید برای آینده برنامه انرژی مدون و حساب شده ای داشته باشید و به همه دنیا اعلام کنید، و به افکار عمومی  دنیا بگوئید به این علت ایران می رود در پی انرژی هسته ای یا در پی گاز یا هر چیز دیگری».

این موضوع باعث شد تا نگارنده که خود دانش آموخته «حوزه نفت و اقتصاد انرژی»است، مطلب ذیل را که چندی است از تهیه آن می گذرد، اما به دلائل مختلف، تا کنون از انتشار آن صرفه نظر کرده بود را منتشر کند.

***

فقدان«استراتژی انـرژی»یک خلاء جدی برای کشور است 

 کشور ما امروز در یک «نبرد تمام عیار اقتصادی» با دنیای استکبار به سر می برد و به دنبال آن مشکلات و فشارهای اقتصادی فراوانی بر این سیستم اقتصادی بیمار در مسیر درمان  وارد آمده و خواهد آمد، لذا ضروری است که رئیس دولت یازدهم، با داشتن «یک تیم اقتصادی قوی»،  برنامه ای مدون و اساسی برای مقابله با این تهدیدات در دهه چهارم انقلاب اسلامی(دهه‌ی پیشرفت و عدالت) و «ارتقاء جایگاه و قدرت ملی و استراتژیک» ایران داشته باشد.

اگر به منابع نوین قدرت ملی- در جهان آینده- توجه شود، ساختار قدرت آینده، قدرت سایبرنتیک است. قدرت سایبرنتیک، دو ستون اصلی دارد: اطلاعات و انرژی. در نتیجه نیمی از توان ملی را انرژی تشکیل می‌دهد، پس به همین نسبت، نیمی از سیاست‌گذاری‌ها، بایستی معطوف به ارتقاء موقعیت عینی انرژی در طرح‌ها و برنامه های ملی گردد.(۱)

همچنین گره خوردن جایگاه «استراتژیک و ژئوپولتیک‌» کشورمان با مساله نفت و انرژی و تعامل آن با مسائل جهانی و منطقه‌ای، بر اهمیت «برنامه و استراتژی رئیس جمهور» در این زمینه افزوده است، چراکه بسیاری‌ از منافع سیاسی و اقتصادی ناشی از نفت و انرژی تنها در صورتی حاصل خواهد شد که در سطح ملی و با هماهنگی کلیه دستگاه‌ها، مورد توجه و پیگیری‌ قرار گیرد.

انواع منابع انرژی :

*  تجدید ناپذیر(Nonrenewable) :

انرژی های تجدید ناپذیر شامل نفت (Oil)، گاز طبیعی(Natural Gas)، زغال سنگ(Coal)، انرژی هسته ای(Nuclear) می باشند.

* تجدید پذیر(Renewable):

انرژی های تجدید پذیر شامل سوخت های زیستی یا بیوماس (biomass)، برق آبی(hydropower)، زمین گرمائی(geothermal) ، باد (Wind) و خورشید (solar) می باشند.

(سبد مصرفی انرژی جهانی در سال ۱۹۹۰ و پیش بینی آن در سال۲۰۳۰)

* خاورمیانه و انـرژی:

اهمیت خاورمیانه و  به ویژه کشورهای‌ حوزه خلیج فارس از نقش منحصر به فرد این منطقه در تأمین انرژی و نفت خام مورد نیاز جهان حکایت دارد و با توجه به محدودیت ذخایر در حوزه‌های‌ دیگر جهان، همچنان‌ اصلی‌ترین عامل تأمین انرژی جهان خواهد بود.

(نقشه ذخائر گازی جهان و اهمیت خاورمیانه در آن)

برآوردهای موجود، همه در این نکته‌ مشترکند که ذخایر موجود در کشورهای‌ خاورمیانه، به خوبی قابلیت ایفای نقشی که برای‌ این منطقه در تأمین انرژی مورد نیاز جهان در نظر گرفته شده است را دارند، لکن لازمه فعلیت یافتن‌ این نقش، فراهم آوردن تمهیداتی است که «زمان، منابع مالی و فن آوری» مهمترین مولفه‌های آن را تشکیل می‌دهند.

* انـرژی در ایران:

ایران، یکی از مهمترین کشورهای برخوردار از ذخایر عظیم انرژی خاورمیانه در این منطقه‌ است. ایران از لحاظ منابع نفتی رتبه چهارم و از لحاظ منابع گازی رتبه دوم جهان را در اختیار دارد. (۲)

طبق جدید ترین آمار، ایران با داشتن ۶۰۰ میلیارد بشکه نفت درجا که ۱۵۵ میلیارد بشکه از آن قابل برداشت است، نزدیک به ۱۱ درصد منابع نفتی دنیا و همچنین با دارا بودن نزدیک به ۳۲ تریلیون متر مکعب ذخایر گازی، رتبه دوم دنیا را در اختیار دارد.(۳)

همچنین کشور ایران از لحاظ مجموع ذخایر نفت و گاز، در جهان اول است و در این زمینه دارای بیشترین ذخائر هیدور کربوری جهان است.

(نمودار تولید و مصرف نفت در ایران بین سال های ۱۹۷۷ تا ۲۰۱۰)

(نمودار تولید الکتریسیته بوسیله انواع انرژی در ایران بین ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۹)

* بهره وری و شدت انرژی در ایران

اگر چه ایران یک کشور غنی از لحاظ منابع انرژی است، اما شدت مصرف انرژی یا به تعبیری شدت انرژی (Energy Intensity) در ایران نیز بالاست و در زمینه فاصله زیادی با استاندارد های جهانی دارد.

از طرفی بهره وری انرژی (Energy Productivity)  در ایران نیز در مقایسه با استاندارد های جهانی بسیار پائین است، بطوریکه در سال ۲۰۰۸ بهره وری انرژی در ایران معادل ۲۳۸ دلار بود، به عبارت دیگر با مصرف هر بشکه معادل نفت انرژی، ۲۳۸ دلار تولید ناخالص داخلی ایجاد شد، در حالی که میانگین جهانی این رقم ۷۳۶ دلار و دراتحادیه اروپا ۱۴۵۲ دلار بود.

لذا در حال حاضر جامعه ایرانی در حوزه ی بنزین برای اتومبیل، مصرف خانگی نفت و گاز برای گرمایش و مصرف الکتریکی برای روشنائی عمیقاً با اصراف روبروست.(۴)

(نمودار عرضه انواع انرژی در ایران بین سال های ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۹)

(نمودار تولید انرژی در ایران بین سال های ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۹)

اگرچه « سبک و شیوه زندگی» مردم در استفاده صحیح و بهینه از انرژی امری است ضروری اما بنظر می رسد با توجه به اهمیت روزافزون انرژی در معادلات جهانی و به تبع آن اهمیت امنیت عرضه و تقاضای انرژی(Energy Security) در بین کشورهای تولیدکننده و مصرف کننده انرژی، داشتن یک «استراتژی انرژی» جامع، مسنجم، هدفمند و در برگیرنده همه ابعاد برای نیل به اهداف مشخص یک «اولویت جدی و اساسی»است و مطالبه آن از مسئولان دولت (بویژه شخص رئیس جمهور) ، خصوصاً از سوی جامعه نخبگانی امری است حیاتی و انکار ناپذیر.

سکاندار قوه مجریه قطعاً باید برنامه ها و طرح های مشخصی برای ارتقاء موقعیت عینی انرژی ایران در منطقه و جهان داشته باشد، اهداف و سیاستگذاری های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدتی که از اصلی ترین آن می توان به مارد ذیل اشاره کرد:

۱- حرکت به سمت خودکفـائی در دانش و تکنولوژی های مورد نیاز در زمینه انرژی

دست یابی به دانش های بنیادی و تحقیقات مهندسی و سرعت بخشیدن به تجارتی کردن تکنولوژی های توسعه یافته به واسطه سرمایه گذاری در تحقیقات

۲- متنوع ساختن منابع تامین انرژی ایران

این اقدام با افزایش سهم انرژی های هسته ای و تجدیدپذیر در مقابل انرژی های فسیلی (مانند نفت، گاز و زغال سنگ) که علاوه بر آثار مثبت زیست محیطی، عرضه انرژی را خواهد افزود و در دراز مدت با استقلال بخشیدن بیشتر به کشور از نوسانات جهانی انرژی، مسأله استراتژیک انرژی را مرتفع خواهد ساخت.

۳- افزایش انعطاف پذیری و کارائی در مصرف انرژی

۴- کاهش وابستگی اقتصاد ایران به نفت

صنعت نفت ایران و بویژه صدور نفت بیش از یک سده است که سرنوشت اقتصاد ایران را رقم‌زده است، واقعیت این است که امروزه بیش از ۵۰ درصد اقتصاد ایران وابسته به نفت است، این یک چالش جدی است و اگر روزی بلایی بر سر قیمت نفت بیاید، اقتصاد هم به موازات آن سقوط خواهد کرد. با این حال باید فکری برای این چالش اندیشید.

۵- جلوگیری حداکثری از خام فروشی نفت و عرضه نفت بصورت خام

به تعبیر مقام معظم رهبری«خام فروشی» بدترین نوع استفاده از نفت است و در واقع تاکنون این«سرمایه بین نسلی»بیش از آنکه بعنوان یک «سرمایه»مورد توجه باشد، بعنوان«درآمد» در دست دولت ها بوده است.

۶- افزایش مصرف گاز طبیعی به عنوان منبع انرژی پاک

گاز طبیعی به‌ دلیل توجه روز افزودن به محیط زیست سالم‌تر و نیز به دلیل تحولات به وجود آمده در فن‌آوری‌ انتقال، با سرعت، سهم خود را در سبد انرژی‌ افزایش خواهد داد، در این زمینه نیز کشورهای‌ مهمی از جمله ایران، در منطقه وجود دارند که بر اهمیت نقش این منطقه در تأمین انرژی مورد نیاز جهان آینده می‌افزایند.

۷- افزایش تولید و مصرف منابع انرژی تجدید پذیر

۸- افزایش مصرف دیگر سوخت ها در بخش حمل و نقل

۹- ایجـاد اشتغال و ارتقای رشد اقتصادی در حوزه انرژی

۱۰- مدرنیزه کردن زیرساخت های انرژی

۱۱- استفاده از روش های نوین در صرفه جوئی (گسترش استفاده از وسائل نقلیه کم مصرف و …)

۱۲- افزایش ضریب بهره برداری از منابع انرژی ( که به دنبال خود کاهش رشد تقاضا در بازار انرژی را به دنبال خواهد داشت).

۱۳- توجه ویژه به میدان گازی پارس جنوبی و میادین مشترک

ارزش گازی که در میدان پارس جنوبی ذخیره شده است، معادل درآمد ۱۲۰ سال صادرات نفت خام تولیدی کشور است. با توجه به این که ایران در پارس جنوبی با کشور همسایه شریک است و همچنین بیگانگان و شرکت‌های بزرگ بین‌المللی غربی بسیج شده‌اند تا این میدان را تخلیه کنند.

اگر به نقش و اهمیت اقتصادی و اجتماعی تولیدات میدان پارس جنوبی و موضوع ایجاد فرصت‌های اشتغال و کارآفرینی آن، مقوله دیپلماسی نفت و افزایش قدرت چانه‌زنی کشور در مبادلات و مناسبات بین‌المللی و افزایش نقش و اقتدار ایران در بازارهای تولید و تجارت انرژی را نیز اضافه کنیم، میدان پارس جنوبی بیش از بیش آشکار می‌شود.

***

پی نوشت ها:

۱) www.andishkadeh.ir

2)According to Oil & Gas Journal, as of January 2011

3) رستم قاسمی وزیر سابق نفت در جمع نمایندگان مجلس

۴) http://www.eia.gov/cabs/iran/Full.html

بهره وری انرژی (Energy Productivity) میزان تولید کالا و خدمات به ازای مصرف هر واحد انرژی را بهره وری انرژی و میزان مصرف انرژی به ازای هر واحد از تولید کالاها و خدمات را شدت مصرف انرژی و یا به طور خلاصه، شدت انرژی(Energy Intensity) می نامند .

* مهندس نفت و کارشناس ارشد اقتصاد انرژی