پاسخی منصفانه به یک سوال: آیا توافق ژنو نقض شد؟

دولت آمریکا در تاریخ 12 دسامبر(20 آذر) مجموعا 37 فرد و شرکت ایرانی یا همکار ایران را در لیست سیاه خود قرار داد که با توجه به توافق انجام شده در ژنو مبنی بر عدم تحمیل تحریم جدید علیه تهران، در فضای رسانه ای و محافل سیاسی کشور با دو واکنش کاملا متضاد روبرو بوده ایم؛ گروهی تحریم های 12 دسامبر را ناقض توافق ژنو خواندند و گروهی دیگر، منافاتی میان این تحریم ها و توافق ژنو ندیدند. راه بینابینی نیز در این میان متصور نمی توان شد و توافق یا نقض شده و یا نشده است. سخنانی چون «تناقض تحریم ها با روح توافق ژنو»، موضع گیری هایی سیاسی و بیشتر ابراز احساسات است که به هیچ عنوان اعتبار حقوقی ندارد و همان «راه میانه»‌ای است که اساسا وجود ندارد و به مقصدی ختم نمی شود.

آنچه در میانه انبوه تحلیل ها و موضع گیری ها گم شد، ارائه یک تصویر دقیق از ماهیت تحریم های اخیر آمریکا و تحلیل این تحریم ها بر اساس متن حقوقی ژنو است که نگارنده سعی می کند در حد بضاعت خود به امر بپردازد. 

تحریم هایی که 12 دسامبر توسط آمریکا انجام شد، از آنجائیکه یک بسته کامل نیست و توسط دو وزارتخانه «خزانه داری» (Treasury) و بازرگانی (Commerce) این کشور صورت گرفته، نیازمند بررسی جداگانه است؛ چرا که مبانی و اهداف متفاوتی دارند که تفکیک‌شان، در یافتن ارتباط آنها با توافق ژنو به ما کمک می کند.

الف- توصیف رویداد

1- تحریم های وزارت خزانه داری آمریکا

وزارت خزانه داری آمریکا یک لیست سیاه به نام  SDN دارد(1) که اموال افراد یا شرکت های قرار گرفته در این لیست، مسدود می شود و اتباع آمریکایی حق معامله با آنان را ندارند. این لیست هرچند وقت یکبار به‌روز می‌شود و به‌روز رسانی فاصله زمانی معینی نیز ندارد. بر اساس بیانیه‌ای که وزارت خزانه داری آمریکا در تاریخ 12 دسامبر منتشر کرد، این نهاد با دو هدف «عملیاتی کردن تحریم های موجود» و نیز «حفظ فشار بر ایران درباره برنامه هسته‌ای اش»، 18 فرد و شرکت جدید را که «تحریم های بین المللی علیه ایران را دور زده»‌ و «به برنامه هسته ای ایران کمک کرده اند»، به لیست سیاه خود اضافه کرد. (2) ذکر این نکته نیز خالی از فایده نیست که لیست کامل SDN هم اکنون 583 صفحه است(3) که می توان گفت بالغ بر 80 درصد افراد و شرکت های قرار گرفته در آن، یا ایرانی بوده و یا با ایران همکاری کرده اند، به طوریکه 5016 بار نام ایران در این 583 صفحه آمده است و فقط بخشی از این حجم انبوه، مربوط به برنامه هسته ای ایران است.

وزارت خزانه داری آمریکا در علل افزودن نام این افراد و شرکت های جدید به لیست SDN، به ابلاغیه های 13645، 13382، 13608 و 13599 ریاست جمهوری آمریکا استناد کرده است که همگی ابلاغ قوانین تحریم ایران هستند که در کنگره به تصویب رسیده و توسط رئیس جمهور ابلاغ شده اند. به عبارت دقیق تر، ادعا شده افزوده شدن 18 فرد و شرکت مذکور، در راستای اجرای قوانین تحریمی هستند که پیش تر توسط کنگره آمریکا به تصویب رسیده اند.

2- تحریم های وزارت بازرگانی آمریکا

وزارت بازرگانی آمریکا نیز مانند وزارت خزانه داری، یک لیست سیاه با عنوانEntity List دارد(4) که از سال 1997 توسط اداره صنعت و امنیت(BIS) منتشر و در فواصل زمانی نامعین به‌روز رسانی می شود. افراد و شرکت هایی که در این لیست قرار می گیرند، از برقراری روابط تجاری و مالی عادی با آمریکا و در آمریکا محروم شده و برای انجام این امور، نیازمند دریافت گواهینامه های ویژه ای هستند که وزارت بازرگانی با لحاظ مسائل مرتبط با امنیت ملی و سیاست خارجی آمریکا صادر می کند؛ یعنی عملا برای تجارت با آمریکا -و در آمریکا- با محدودیت های گسترده روبرو می شوند که یکی از آنها ممنوعیت تجارت اقلام خاص مانند قطعات هواپیماست. در تاریخ 12 دسامبر 2013 وزارت بازرگانی آمریکا این لیست خود را بروز رسانی کرده و 36 فرد جدید را به آن اضافه کرد. (5) از این 36 نفر، 19 نفر افرادی هستند که طبق بیانیه وزارت بازرگانی آمریکا، برخلاف مقررات آمریکا، در خرید و عرضه محصولات ممنوعه، با شرکت هواپیمایی ماهان همکاری نموده اند. علت تحریم به دلیل همکاری با هواپیمایی ماهان نیز این امر اعلام شده که این شرکت هواپیمایی از از تاریخ 7 اوت 2008 در لیست ممنوعه اداره صنعت و امنیت این وزارتخانه قرار دارد و در سال 2011 نیز در لیست سازمان های بین المللی حامی تروریسم(SDGT) قرار گرفته است.

ب- تحلیل رویداد

در واکنش به اقدام 12 دسامبر وزارتین آمریکایی، کسانی که معتقدند توافقنامه 24 نوامبر ژنو نقض نشده است، استدلال می کنند که آمریکا تحریم جدیدی علیه ایران تصویب نکرده و آنچه انجام شده، اجرای قوانین تحریمی است که پیشتر تصویب شده است. اما قائلان به نقض توافق ژنو، اقدام آمریکا را انجام تحریم جدید می دانند. حال باید دید، متن توافق ژنو دقیقا به ما چه می گوید.

از آنجائیکه تحریم های وزارت بازرگانی آمریکا علیه 19 تن(بند2)،‌ با استناد به قرار گرفتن شرکت ماهان در لیست ممنوعه SDGT صورت گرفته است، موضوع تحریم ارتباطی به توافقنامه ژنو که درباره پرونده هسته ای است ندارد.

آنچه در توافقنامه ژنو درباره لغو برخی تحریم های صنعت هوایی نیز آمده، لغو ممنوعیت برخی خدمات ایمنی در داخل ایران است که پیش از توافق، در خارج از ایران انجام می شده است. لذا نمی توان گفت تحریم های«وزارت بازرگانی» ناقض توافقنامه ژنو است و ما از آن عبور می کنیم. (6)

اما در رابطه با تحریم های وزارت خزانه داری آمریکا که در رابطه با فعالیت های هسته ای ایران اعمال شده، متن تعهد آمریکا در توافقنامه ژنو نیازمند موشکافی است. دقت کنید:

The U.S. Administration, acting consistent with the respective roles of the President and the Congress, will refrain from imposing new nuclear-related sanctions.(7)

دولت امریکا، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس جمهور و کنگره از تحمیل تحریم‌های جدید هسته‌ای خودداری خواهد کرد.

منظور از عبارت The U.S. Administration دقیقا دولت آمریکا و به عبارت دقیق تر «قوه مجریه» آمریکاست که متعهد شده است در چارچوب اختیارات رئیس جمهور و کنگره از تحمیل تحریم جدید خودداری کند. روشن است که قوه مجریه آمریکا اساسا اختیار «قانونگذاری» ندارد و نمی تواند تحریم جدید تصویب کند، لذا تعهدی که کرده، مربوط به «اجرا و تحمیل تحریم» است. طرف اروپایی در تعهد خود این تفکیک را انجام نداده و به صراحت از «عدم صدور قطعنامه‌های جدیدتحریم هسته‌ای از سوی اتحادیه اروپا» سخن گفته است. حتی ایران نیز در متن توافقنامه به عنوان کلی Iran قید شده نه دولت ایران و تفکیکی درباره قوای مقننه و مجریه یا غیر آن در میان نیست. اما وقتی قوه مجریه آمریکا در متن توافق از کنگره تفکیک شده و «دولت» متعهد به عدم تحمیل تحریم جدید شده، دولت آقای اوباما تعهد کرده است در حوزه اختیارات خود دست به تحریم جدید علیه ایران نزند.

این سخن درست است که در 12 دسامبر «قانون جدید تحریم وضع نشده»، اما دوباره متذکر می شویم که در توافقنامه، این دولت آمریکاست که متعهد شده تحریم جدید تحمیل (Impose) نکند. یعنی نه تنها کاخ سفید در حوزه اختیاراتش، نباید بر مصادیق تحریم افزوده و دایره اعمال تحریم را گسترش دهد، بلکه حتی اگر کنگره آمریکا قانونی مبنی بر تحریم تصویب کرد، دولت طبق توافقنامه در چارچوب اختیاراتش باید از تحمیل آن خودداری کند؛ بدین معنی که رئیس جمهور آمریکا باید در صورت تصویب تحریم جدید در کنگره، آن را وتو کند مگر اینکه با تصویب مجدد دو سوم نمایندگان، «اختیار عدم اعمال» نداشته باشد. اما در تحریم های 12 دسامبر شاهدیم که هنوز نوبت به کنگره نرسیده، دولت در چارچوب اختیارات خود، افراد و شرکت های جدیدی را تحریم کرده است و این دقیقا بر خلاف تعهدی است که آمریکا در توافقنامه ژنو داده است. به عبارت دیگر، هم اکنون دولت آمریکا وضعیت فرد یا شرکت A را از «عدم تحریم» به «تحریم»‌ تغییر داده و این چیزی جز «تحریم جدید» نیست که کاخ سفید تعهد کرده بود از آن اجتناب کند. و از آنجائیکه دوبار در متن توافقنامه تصریح شده «هیچ بخشی از توافقنامه مورد توافق قرار نمی‌گیرد مگر آنکه در مورد تمامی بخش‌های آن توافق حاصل شود»، عملا توافقنامه ژنو به طور کلی زیرپا گذاشته شده است.

اعمال تحریم های جدید دولت آمریکا علیه برنامه هسته ای ایران، ‌علاوه بر اینکه توافقنامه ژنو را نقض می کند، نشان دهنده این نیز هست که بر خلاف تبلیغات یا توهم برخی دوستان در داخل، فرآیند تحریم‌ها علیه ایران متوقف نشده است. علاوه بر این، از این پس تحلیل ها و اظهارنظرهایی خنده دار نظیر تحت فشار بودن آقای اوباما از طرف کنگره و وجود دوگانگی میان قوای مقننه و مجریه آمریکا درباره توافق با ایران، نمی تواند اعتبار داشته باشد؛ چرا که اگر مشکل با دولت آمریکا حل شده و فقط کنگره «دارد کار را خراب می کند»، وضع تحریم های جدید از سوی دولت بی معناست.

دولت جمهوری اسلامی ایران با توقف غنی سازی 20 درصد و سایر امتیازاتی که در توافقنامه ژنو به طرف غربی داد، سندی غیرقابل تردید درباره صلح آمیز بودن برنامه هسته ای خود به امضا رساند؛ انتظار طرف ایرانی در قبال این اعتمادسازی تمام و کمال، «آغاز فروپاشی ساختار تحریم ها» و حذف گام به گام آنها بود، اما دولت آمریکا با اعمال تحریم های جدید، افق ترسیم شده در مقدمه توافقنامه ژنو را نیز مکدر کرد. کاخ سفید همچنین این پیام را مخابره کرد که اقدامات انجام شده از طرف ایران را برای توقف فرآیند تحریم‌ها کافی نمی‌داند و در آینده از ایران امتیازات بیشتری مطالبه خواهد نمود. داغ شدن بحث هایی چون حقوق بشر و حمایت ایران از تروریسم! چیزی جز زمینه سازی برای روی میز آمدن خواسته هایی جدید و البته مرتبط با اهداف لایتغیر آمریکا در قبال جمهوری اسلامی ایران، نیست. باور کنیم که مطالبات دشمن حد یقف ندارد و اگر امروز کوتاه بیائیم و عقب بنشینیم، باید این رفتار تبدیل به عادت ما شود. باور کنیم که در نظام آنارشیک بین الملل، با دشمن نمی توان با «حاصل جمع مثبت» بازی کرد.

پانوشت ها

----------

1- می توانید این لیست را در لینک زیر مشاهده کنید