اوکراین، میدان نبرد اتحادیه اروپا و روسیه

از سوی دیگر تظاهرکنندگان اوکراینی روز به روز جمعیت بیشتری را مجذوب تجمعات خیابانی خود می کنند و این امر صحنه را برای مدیریت دولت بر امور جاری مشکل می سازد. با وجود ممنوعیت تظاهرات از سوی مقامات قضایی اوکراین اما کسی توجهی به این امور نمی کند که همین مساله موجبات درگیری بین مخالفان و نیروهای امنیتی را فراهم نموده است.

روز یک شنبه معترضان مجسمه لنین در کیف را به پایین کشیده و با چکش خرد کردند. اقدامی نمادین که برخی آن را پایانی بر میراث کمونیسم خواندند.تحولات کنونی اوکراین چندین پرسش را به ذهن متبادر می کند. این که دعوا بر سر چیست؟ معترضان چه کسانی هستند؟

رای کدام بیشتر است و از همه مهتر احتمال تغییر رژیم اوکراین به طریق غیرخشونت آمیز و یا به بیانی دیگر از طریق انقلاب رنگی تا چه اندازه است؟ در مطلب پیش رو تلاش می شود با توجه به سابقه مردم اوکراین در تحولات سریع انقلابی به سوالات فوق پاسخ داده شود.

1-دعوا بر سرچیست؟

اتحادیه اروپا می خواهد با اوکراین، مولداوی، بلاروس، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و گرجستان واقع در منطقه قفقاز، روابط نزدیک تری داشته باشد. تمام این جمهوری ها که قبلا در بلوک شوروی قرار داشتند، از زمان پایان جنگ سرد تا کنون هنوز تا حدودی تحت نفوذ مسکو قرار دارند.

در پی سال ها مذاکره، سرانجام در روزهای 28 و 29 نوامبر سال جاری میلادی، اجلاس مورد بحث در ویلنیوس، پایتخت جمهوری لیتوانی، تشکیل شد. امتناع اوکراین از امضای قرارداد تجاری با اتحادیه اروپا، امیدهای اتحادیه را به یاس تبدیل کرد. قبلا نیز ارمنستان از قبول عضویت وابسته اتحادیه اروپا منصرف شده و ترجیح داده بود به اتحادیه گمرکی روسیه ملحق شود.

اتحادیه اروپا طرح های مشابهی را برای امضای توافقنامه با گرجستان و مولداوی تهیه کرده ولی هنوز این توافقنامه ها برای امضا آماده نیستند. در ماه مه سال 2009، یعنی کمتر از یک سال پس از آنکه روسیه در یک جنگ کوتاه مدت گرجستان را شکست داد و نیروهای گرجستان را از دو منطقه که جدایی خود از روسیه را اعلام کرده بودند بیرون راند، اتحادیه اروپا نقشه مشارکت با 6 جمهوری سابق شوروی را طرح کرد.

در این برنامه، دسترسی به بازار واحد اروپایی و لغو محدودیت های روادید منظور شده و تصریح شده که این مشارکت بر اساس”مجموعه ای از ارزش ها، اصول آزادی، احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی و حکومت قانون” قرار دارد. ولی اصول ذکر شده بیشتر یک آرزو بود تا واقعیت، چون سیاستمداران اتحادیه اروپا از نقض فاحش حقوق بشر بخصوص در جمهوری های آذربایجان و بلاروس انتقاد کرده اند. اتحادیه اروپا حدود دو و نیم میلیارد یورو را به پروژه های مشارکت با جمهوری های سابق شوروی در سالهای 2013-2010 اختصاص داد.

2-آیا این کشورها به اتحادیه اروپا ملحق خواهند شد؟

هنوز نه. ولی قراردادهای مشارکت گام مهمی در جهت عضویت در اتحادیه اروپاست. این همان روندی است که چند کشوری که قبلا جزو بلوک شوروی بودند و اکنون عضو اتحادیه اروپا هستند، طی کردند.همین برنامه اکنون در جمهوری های یوگسلاوی سابق در حال اجراست.

هنگامی که کشورها در جاده عضویت در اتحادیه اروپا قرار می گیرند -به طورمثال ترکیه- برای اجرای پروژه های توسعه میلیون ها یورو دریافت می کنند. ولی منافع ژئواستراتژیک دراز مدت نیز یکی از انگیزه های موافقت نامه های مشارکت اتحادیه اروپاست.

جمهوری آذربایجان اکنون یک صادرکننده مهم نفت و گاز به اتحادیه اروپا محسوب می شود. بنا بر این، یک همکاری اقتصادی با ثبات با منطقه قفقاز از نظر استراتژیکی برای اتحادیه اروپا مهم است زیرا در آینده این منطقه یک راه ترانزیت برای انتقال مقدار بیشتری انرژی از جمهوری های آسیای میانه خواهد بود.

3-روسیه چه واکنشی نشان داده؟

تصمیم اوکراین، مناسبات اتحادیه اروپا و روسیه را که از گرمی چندانی برخوردار نبود بدتر کرد. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، اتحادیه اروپا را متهم کرد که از "فشار و تهدید” علیه اوکراین استفاده می کند. رهبران اتحادیه اروپا اتهامات مشابهی به روسیه وارد کرده و اظهار داشتند که آنها "شدیدا مخالف مواضع و اقدامات روسیه” در قبال اوکراین هستند.

منتقدین، روسیه را متهم کرده اند که برای دور کردن بعضی از همسایگان این کشور از اتحادیه اروپا و نزدیک کردن آنها به اتحادیه گمرکی روسیه، به تاکتیک های جبر و زور متوسل شده و غالبا در ارتباط با ملاحظات بهداشتی مانع ورود کالاهای خارجی می شود.

روسیه در گذشته، چندین بار در نیمه زمستان صدور گاز به اوکراین را قطع کرده و اخیرا بر سر صورت حساب های پرداخت نشده مناقشه تازه ای با این کشور داشته است. روسیه همچنین بازرسی های مرزی را افزایش داده و مانع ورود محصولات یک کارخانه بزرگ آب نبات سازی اوکراینی موسوم به روشن به دلایل مسایل بهداشتی شده است. روسیه همچنین واردات شراب از مولداوی را قدغن کرده است.

صنعت شراب سازی برای جمهوری مولداوی که فقیرترین کشور اروپایی لقب گرفته اهمیت زیادی دارد. روسیه همچنین به طور ضمنی مولداوی را تهدید کرده که در زمستان صدور گاز به این کشور را قطع خواهد کرد. از اوایل دهه 1990، روسیه از جدایی طلبان ماوراء دنیستر، که جدایی خود از مولداوی را اعلام کرده حمایت کرده اند. روسیه در گذشته همچنین واردات شراب و آب معدنی از گرجستان را قدغن کرده بود.

4-آیا اوکراین واقعا جایزه بزرگی است؟

بله، به طور بالقوه. اوکراین 45 میلیون نفر جمعیت دارد ویکی از بزرگ ترین کشورهای اروپا محسوب می شود. خط لوله گاز صادراتی روسیه که اهمیت حیاتی دارد با عبور از خاک اوکراین، گاز را به مصرف کنندگان کشورهای عضو اتحادیه اروپا می رساند. اتحادیه اروپا تقریبا یک چهارم گاز مورد نیاز خود را از روسیه خریداری می کند.

لهستان و لیتوانی، دو کشوری در اتحادیه اروپا هستند که صراحتا گفته اند اوکراین که قرن ها تحت سلطه مسکو قرار داشته باید به اتحادیه اروپا ملحق شود ولی این کشور برای عضویت در اتحادیه اروپا هنوز باید راهی طولانی را بپیماید.

در داخل اتحادیه اروپا هم پس از گسترش اتحادیه اروپا به سوی شرق و هزینه ای که در برداشته، عده ای معتقدند گسترش اتحادیه بیشتر از ظرفیتش بوده است. اوکراین از نظر اقتصادی از بسیاری از همسایگان خود عقب تر است و نرخ فساد در این کشور بسیار بالاست.

حجم تجارت اوکراین با اتحادیه اروپا و روسیه تقریبا مساوی است. بنا بر گزارش سازمان تجارت جهانی، در سال 2012 نزدیک به 26 درصد صادرات این کشور به روسیه و 25 درصد آن به اتحادیه اروپا بود. در زمینه واردات، 32 درصد واردات این کشور از روسیه و 31 درصد آن از اتحادیه اروپا بوده است. در سال گذشته میلادی، ارزش واردات اتحادیه اروپا از اوکراین حدود 16 میلیارد و 600 میلیون یورو و ارزش صادرات اتحادیه به اوکراین معادل 23 میلیارد و 800 میلیون یورو بود.

5-تظاهرکنندگان چه کسانی هستند؟

شاید یکی از چهره های سرشناس در میان مخالفان، ویتالی کلیتچکو، قهرمان سنگین وزن بوکس جهان باشد که به صورت رهبر مخالفان درآمده است. او که رهبر جنبش موسوم به اودار (مشت) است، در نظر دارد نامزدی خود را در انتخابات ریاست جمهوری اوکراین در سال 2015، اعلام کند.

شعار جنبش تحت رهبری او مبارزه برای "یک کشور مدرن با موازین اروپایی” است که معنی آن می تواند کاهش مناسبات با روسیه و تقویت روابط اوکراین با اتحادیه اروپا باشد. یک گروه ناسیونالیست افراطی، موسوم به اسوبودا (آزادی) نیز در تظاهرات شرکت دارد.

رهبری این گروه با اوله تیاهنیبوک، است. یاروسلاو کازینسکی، نخست وزیر سابق لهستان که اکنون رهبر مخالفان دولت لهستان است، در تظاهرات در اوکراین شرکت کرده است. از لحاظ تاریخی، لهستان همواره با روسیه برای داشتن نفوذ در اوکراین رقابت داشته است.

غرب اوکراین در گذشته بخشی از لهستان بوده و هنوز مناسبات فرهنگی و مذهبی این منطقه با لهستان قوی است. سایر طرفداران غرب نیز در راهپیمایی ها شرکت دارند. پیوتر ورزیلف، از فعالان مخالف روس و همسر نادژدا تولوکونیکوا، خواننده اصلی گروه "پوسی رایت”، از جمله این افراد به شمار می رود. اعضای گروه "پوسی رایت” در حال حاضر در روسیه زندانی هستند.

آرسنی یاتسنیوک، یکی از مهمترین مخالفان دولت اوکراین است که رهبر دومین حزب مهم این کشور موسوم به حزب وطن است. او از متحدان یولیا تیموشنکو، نخست وزیر سابق اوکراین است که از سرسخت ترین رقبای رئیس جمهور اوکراین محسوب می شود و در حال حاضر زندانی است.

6-رای چه کسی بیشتر است؟

تقریبا برابر هستند. با وجود شمار بالای معترضان در خیابان های کیف اما واقعیت این است که آنها نماینده خوبی برای مردم اوکراین نمی باشند، کشوری که میان شرق و غرب دو تکه شده است. در شهرهای شرقی اوکراین بسیاری از تابلوهای مغازه ها و گفتگوهای مردم در کوچه و خیابان به زبان روسی است. حتی مجسمه ولادیمیر لنین را هم می توان در برخی از این شهرها یافت.

اما اینجا شرق اوکراین است: قلب صنعتی کشور که پیوندهای جغرافیایی و اقتصادی نزدیکی با روسیه دارد، جایی که مردمش به شدت مخالف پیوستن به اتحادیه اروپا می باشند. بی بی سی می نویسد مدیران کارخانه ها در این بخش از اوکراین از آن بیم دارند که امضای یک قرارداد تجارت آزاد با بروکسل، به وضع موانعی در تجارت با شرق منجر شود.

اما داستان در غرب اوکراین متفاوت است. جایی که آثار معماری سبک رنسانس، باروک و کلاسیک خودنمایی می کنند. کاملا شبیه قلب اروپا، در اینجا مردم از روسیه متنفرند و خود را اروپایی دانسته و پرچم اتحادیه اروپا را در دست دارند. اوکراین میان شرق و غرب دوپاره شده است. واقعیتی که به خوبی در نقشه انتخابات ریاست جمهوری سال 2010 نشان داده شده است.

رنگ قرمز منطقه جغرافیایی هواداران تیموشنکو رئیس جمهور سابق که هم اکنون در زندان است را نشان می دهد و رنگ آبی بیانگر منطقه جغرافیایی هواداران رئیس جمهور فعلی یانکوویچ است. هرچه قدر رنگ ها پررنگ تر می شود پیوستگی حزبی و گرایش های سیاسی رادیکال تر می شود.

7-آیا انقلاب رنگی دیگری در راه است؟

هنوز معلوم نیست. این که آیا بار دیگر شاهد وقوع انقلابی مخملی در این جمهوری جدا شده از شوروی هستیم یا خیر پرسش مهمی است که مطرح می شود. یا به بیان دیگر آیا تظاهرات مخالفین به حدی می رسد که دولت را مجبور به انتخابات زودهنگام نماید یا خیر. بدون شک این دو پرسش اساسی هم اکنون در ذهن بسیاری از تحلیل گران وجود دارد.

از یک موضع می توان گفت تاکنون دامنه اعتراضات و راهپیمایی ها به گونه ای نرسیده که بتوان نسبت به وقوع تحولی انقلاب خوش بین بود. علاوه بر این هنوز مشخص نیست که مخالفین دولت در اندیشه ای واحد، خواستار سرنگونی دولت شوند و یا انتخابات زودهنگام را طلب نمایند.

از طرف دیگر در صورت وسیع تر شدن حمایت غرب از معترضین نمی توان وقوع تحولی نرم در اوکراین را دور از ذهن دانست. به باور کارشناسان روسی، برخی از سیاستمداران اروپا با دخالت مستقیم در تظاهرات کیف و جهت دهی به آن خواستار وقوع یک انقلاب و تغییر رژیم در اوکراین هستند که این امر نقض فاحش منشور سازمان ملل و قوانین بین المللی، نقض حاکمیت و امور داخلی کشورهای دیگر به شمار می رود.

بدون شک همین تشویق سیاست مداران اروپایی بود که باعث شد احزاب مخالف دولت اوکراین در تصمیمی اعلام کنند که جهت اعتصاب عمومی در کشور و مقابله با دولت با یکدیگر متحد شده اند. نمایندگان مجلس شبه جزیره کریمه در جنوب اوکراین که بخش عمده ای از جمعیت آن را روس ها تشکیل می دهند نیز مخالفان را به اقدمات خشونت آمیز و نقض قانون اساسی متهم نموده اند.

از نظر این نمایندگان، سیاست مداران مخالف در پوشش روابط با اروپا خواهان سرنگونی دولت هستند. ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه نیز با رد انقلابی بودن تحولات اخیر اوکراین معتقد است شاهد افراط گرایی از سوی مخالفانی هستیم که از پوشش تظاهرات به عنوان اهداف افراط گرایانه خود استفاده می کنند.

علیرضا رضاخواه

منبع: رصد