ضرب‌المثل‌های مشترک فارسی، عربی و انگلیسی

روزنامه جام‌جم نوشت: در بیان علت پیدایش ضرب‌المثل‌ مشترک میان زبان‌های مختلف باید بگوییم​ ضرب‌المثل‌، نتیجه تجارب توده‌های انسانی است که نسل به نسل و سینه به سینه و در بستر تاریخ بشری شکل گرفته است. از این رو، با توجه به این پویایی، ضرب‌المثل‌ها حد و مرز جغرافیایی نمی‌شناسد تا به آن پایه که رنگ جهانی به خود می‌گیر د. از میان ضرب‌المثل‌هایی که در سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی اشتراک معنایی دارند، به مورد زیر اشاره می‌کنیم:

ـ پز عالی، جیب خالی.

ـ بطن خاو و لباس زاه.

. Great boast, small roast

همان طور که در مثال بالا می‌بینیم، ساختار واژگان در سه زبان، متفاوت، ولی پیام اصلی و درونمایه ضرب‌المثل‌ یکسان است. در اینجا ذکر یک نکته لازم است و آن این که بیشتر ضرب‌المثل‌های مشترک میان این سه زبان از نوع اشتراک معنایی است.

اشتراک لفظی و معنایی: در ضرب‌المثل‌هایی است که معنا و مضمون یکسانی داشته و حتی در الگو و ساختار جمله نیز با یکدیگر تفاوتی ندارد. از این گونه ضرب‌المثل‌ها در زبان فارسی موارد زیادی را می‌بینیم که به اصطلاح به آنها «ضرب‌المثل‌های فرنگی» می‌گویند. البته باید توجه داشت این گونه ضرب‌المثل‌ها در زبان فارسی، کاملا جاافتاده و شناسنامه ایرانی گرفته‌اند. از جمله این ضرب‌المثل‌ها به موارد زیر اشاره می‌کنیم:

1 ـ احتیاج، مادر اختراع است.

الحاجه ام الاختراع.

Necessarity is the mother of invention

2 ـ تفرقه بینداز و حکومت کن.

فَرُقْ تَسُد.

. Divide and rule

3 ـ هدف، وسیله را توجیه می‌کند.

الغایه تُبِرّر الوسیلهْ

.The end justifies the means

همان طور​ که در مثال‌های یاد شده ملاحظه می‌شود، ضرب‌المثل‌های سه زبان در شکل، واژگان و محتوای خود اشتراک دارند.

بیشترین اشتراک لفظی و معنایی ضرب‌المثل‌های فارسی با زبان عربی است؛ زیرا بسیاری از ضرب‌المثل‌های مشهور فارسی، برخاسته از قرآن و احادیث نبوی هستند. ازجمله این ضرب‌المثل‌ها به مورد زیر اشاره می‌کنیم:

بنی‌آدم اعضای یک پیکرند

که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی‌غمی

نشاید که نامت نهند آدمی

(سعدی)

در حقیقت​ باید گفت​ سعدی، این ابیات شیوا و رسا را از حدیث نبوی زیر برگرفته است: «مثل‌المومنین فی توادهم و تراحمهم و تعاطفهم کمثل الجسد اذا اشتکی منه عضو تداعی له سائرالجسد بالسهر و الحمی»

ترجمه​فارسی: «مثل مومنان در دوستی با یکدیگر و رحم کردن و مهربانی کردن به هم، مانند تن انسان است که اگر عضوی از آن بیمار شود، سایر اعضای تن دچار  شب بیداری و تب می‌شوند.»

در ادامه باید گفت​ ضرب‌المثل‌های زیادی نیز از فارسی به زبان‌های دیگر وارد شده است که ازجمله این ضرب‌المثل‌ها نمونه زیر​را ذکر می‌کنیم:

ـ ماهی از سرگنده گردد نی ز دم. (مولوی)‌

ـ تفسد السمکه من راسها.

. Fish begins to stink at the head

طبقه‌بندی کاربردی ضرب‌المثل‌ها

ضرب‌المثل‌ها از جهت کاربرد به دو گونه نوشتاری و گفتاری یا به تعبیر دیگر، رسمی و عامیانه تقسیم می‌شوند. ضرب‌المثل‌های نوشتاری یا رسمی​ در واقع، همان ضرب‌المثل‌های ملی هستند که در تمام نقاط یک کشور به یک شکل به کار می‌رو​د. ضرب‌المثل‌های گفتاری یا عامیانه ـ همان‌طور که از نامش پیداست ـ ویژه یک منطقه مشخص است یا تنها در زبان روزمره و عامیانه استفاده می‌شود. از جمله ضرب‌المثل‌های رسمی و نوشتاری در میان سه زبان به مورد زیر اشاره می‌کنیم:

ـ صورت زیبای ظاهر هیچ نیست/ ای برادر سیرت زیبا بیار.

ـ المرء بآدابه لابثیابه.

.Beauty is only skin – deep

در اینجا ذکر یک نکته لازم به نظر می‌رسد و ‌آن این که ضرب‌المثل‌های عامیانه و گفتاری فارسی و انگلیسی، تفاوت فاحشی با ضرب‌المثل‌های نوشتاری و رسمی آن ندارد؛ در حالی که ضرب‌المثل‌های نوشتاری و رسمی زبان عربی با ضرب‌المثل‌های گفتاری و عامیانه آن تفاوت چشمگیری دار​د و شاید بتوان گفت​ این اختلاف فاحش به فاصله بسیار زیاد زبان عربی فصیح با لهجه‌های عامیانه آن برمی‌گردد. ازجمله ضرب‌المثل‌های عامیانه فارسی، نمونه‌های زیر رامی توان ذکر ‌کرد:

ـ قربون بند کیفتم؛ تا پول داری رفیقتم.

ـ زعفران نخورده لباش زرد شده. (خراسانی)

ـ فرمان خدا و لطف بنده‌ «کلنجار» آمده ترمه ببنده. (شیرازی)‌

همان‌طور که گفتیم، اختلاف ضرب‌المثل‌های عامیانه و رسمی زبان عربی بسیار چشمگیر است. ازجمله ضرب‌المثل‌های عامیانه عربی:

زبان فصیح عربی: عصفور فی‌الید و لا عشره علی‌الشجره.

ترجمه فارسی: یک گنجشک در دست، بهتر از ده گنجشک روی درخت است.

عراق: عصفور بالاید و لا عشره عالشجره.

اردن: عصفور بالاید و لا عشره طایرات.

تونس: عصفور فی‌الید و لا عشره فوق‌السطح.

فلسطین: عصفور فی ایدک و لا حمامه فی لید غیرک.

امارات: طیر فی‌الید احسن من عشره فوق‌الشجره.

مصر: عصفوره فی‌الید و لا عشره فی‌الشجر.

سودان: جراده فی‌الکف و لا ألف طائره.

چنان که ملاحظه شد، یک ضرب‌المثل رسمی و فصیح عربی، گونه‌های مختلفی در لهجه‌های عامیانه دارد و این امر باعث تفاوت میان ضرب‌المثل‌های عامیانه و فصیح می‌شود؛ در حالی که این تفاوت در ضرب‌المثل‌های انگلیسی دیده نمی‌شود؛ زیرا ضرب‌المثل‌های انگلیسی، همگی رسمی و نوشتاری​​است و به طور کلی، ضرب‌المثل‌ها در این زبان، ویژه متون ادبی است و قشر فرهیخته و تحصیلکرده​ آنها را استفاده می‌کنند و بر همین اساس، ضرب‌المثل‌های انگلیسی را در زبان غیررسمی و رسمی، یکسان به کار می‌برند.

* ضرب‌المثل‌های نو

نکته پایانی حایز اهمیت درباره ضرب‌‌المثل‌های سه زبان این است که ضرب‌المثل‌های هر زبان، پویا و در تکاپو و تکامل هستند؛ از این‌رو همواره ضرب‌المثل‌های نویی به زبان اضافه می‌شود؛ ازجمله ضرب‌المثل‌های جدید فارسی:

ـ هوا بس ناجوانمردانه سرد است. (مهدی اخوان ثالث)

ـ پرواز را به خاطر بسپار، پرنده مردنی است. (فروغ فرخزاد)

ـ چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید. (سهراب سپهری)

از جمله ضرب‌المثل‌های جدید عربی و انگلیسی به موارد زیر اشاره می‌کنیم:

ـ الطاعه اولی واجبات الجندی.

ـ ارتش چرا ندارد.

ـ التاریخ یعید نفسه.

ـ تاریخ تکرار می‌شود.

ـ لا تضع العربه امام‌الحسان.

ـ کاری را جلوی اسب نگذار (سوراخ دعا را گم کردن)

1- Don't count your new cars before they're built.

ترجمه فارسی: پیش از آن که ماشین‌هایت ساخته شود، آنها را نشمار. (جوجه را آخر پاییز می‌شمارند.)

نکته قابل توجه درباره این ضرب‌المثل انگلیسی، آن است که صورت جدیدی از ضرب‌المثل قدیمی‌تر و معروف زیر است:

2- Don’t count Your Chicken before they are hatched.

ترجمه فارسی: جوجه‌هایت را پیش از آن‌که از تخم درآیند نشمار.

در پایان یادآوری می‌شود ​ این‌گونه ضرب‌‌المثل‌ها در زبان فارسی، عربی و انگلیسی فراوان است و ما در این گفتار، فقط به مشتی از خروار اشاره کردیم.

* نتیجه‌گیری

در این مقاله به سه موضوع پرداخته شد؛ در بخش اول، ضرب‌المثل‌های سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی از جهت محتوا به صورت جداگانه تقسیم‌بندی شد و سپس طبقه‌بندی مشترکی در قالب: 1ـ مثل و جمله مثلی 2 ـ حکمت برای آنها مطرح شد. در بخش دوم، ضرب‌المثل‌های سه زبان از جهت اشتراک لفظی و معنوی بررسی شد و به این نتیجه رسیدیم بیشترین اشتراک لفظی و معنوی ضرب‌المثل‌ها در میان دو زبان فارسی و عربی است. در بخش سوم نیز ضرب‌المثل‌های سه زبان را از لحاظ کاربرد به دو گونه گفتاری (عامیانه) و نوشتاری (رسمی) طبقه‌بندی کردیم و دریافتیم ضرب‌المثل‌های فارسی و انگلیسی گفتاری و نوشتاری، تفاوت چشمگیری باهم ندارند؛ ولی ضرب‌المثل‌های عربی از این جهت، تفاوت بسیار فاحشی با یکدیگر دارند.