جایگاه جمعیت الوفاق اسلامی در بحرین

گسترش سریع موج اعتراضات مردمی در بحرین، نشان از وجود التهاب و نارضایتی شدید در جامعه این کشور دارد. در بحرین سال ها است اعتراضات مخالفان به دلیل خفقان سیاسی حاکم بر نظام سیاسی این کشور سرکوب شده است. اما این بار شهامت مردم تونس و مصر در سرنگون کردن حکومت های دیکتاتوری خود، جان تازه ای به جامعه مدنی بحرین بخشیده است. در این میان احزاب و گروه های سیاسی نقش بسیار مهمی در هدایت این اعتراضات بر عهده دارند.

جمعیت شیعیان وفاق اسلامی بحرین از جمله بزرگترین گروه‌های معترض بحرینی است که در این اعتراضات نقش مهمی دارد. استعفای دست جمعی فراکسیون اکثریت الوفاق در مجلس مشورتی این کشور به نشانه اعتراض به برخورد خشن حکومت با جماعت تظاهرات کنندگان در هفته های اولیه اعتراضات، دلالتی بر این مدعا است که شیعیان در مقایسه با دیگر احزاب و گروه های سیاسی، نقش مهم تری در اعتراضات اخیر در بحرین داشته اند. بخش زیادی از این اعتراضات متوجه بی عدالتی ها و تبعیض هایی است که طی 40 سال گذشته بر شیعیان تحمیل شده است. درک دامنه و ابعاد این بحران مستلزم شناخت شرایط اجتماعی – سیاسی این کشور است. با این رویکرد به طور اجمالی  زمینه های شکل گیری این بحران را بررسی می کنیم.

زمینه های مشترک و همگانی اعتراضات

بخشی از مطالباتی که در جامعه بحرین وجود دارد بین همه گروه های سیاسی اعم از شیعه و سنی مشترک است و بخش وسیعی از این مطالبات تنها مختص شیعیان است که از تبعیض های گسترده نظام حاکم بر علیه خود رنج می برند. در ادامه در ابتدا زمینه مشترک اعتراضات را بیان کرده و سپس به مسایل شیعیان خواهیم پرداخت.

الف) وابستگی آل خلیفه به غرب

وابستگی رژیم آل خلیفه به غرب یکی از عوامل اصلی اعتراض مخالفان به نظام پادشاهی بحرین است. پیش از استقلال بحرین، آل خلیفه این کشور را تحت الحمایه انگلیس می دانست و پس از استقلال نیز وابستگی رژیم آل خلیفه به استعمارگر جدید یعنی آمریکا ادامه یافت و این وابستگی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران وجنگ اوّل و دوم خلیج فارس شدیدتر شد. وجود پایگاه پنجم دریایی آمریکا در بحرین یک مساله حیاتی برای واشنگتن است. واشنگتن سال گذشته برای سر پا نگهداشتن رژیم  آل خلیفه در حدود 200 میلیون دلار به بحرین کمک نظامی کرده بود.

حدود سه هزار وابسته نظامی آمریکایی در بحرین مستقر می باشند. آنها 30 کشتی و 30 هزار دریانورد گشتی در خلیج فارس و دریای سرخ را هدایت می ‌کنند. بحرین یکی از مهمترین همپیمانان آمریکا در خلیج فارس محسوب می شود و این در حالی است که معترضین خواستار انحلال حکومت فعلی این کشور و همچنین کاهش اختیارات پادشاه آن هستند. بنابر این بحران بحرین تا حدی برای منافع منطقه ای واشنگتن مخاطره آمیز است.(1)

.مردم بحرین دخالت های عربستان در امور داخلی بحرین را نیز در همین چارچوب تفسیر می کنند و معتقدند مداخله نظامی عربستان سعودی در بحرین در راستای تامین و حفظ منافع آمریکا است. در جریان اعتراضات اخیر نیز عربستان نیروهای نظامی زیادی را به بهانه حفظ ثبات و حمایت از رژیم حاکم وارد بحرین کرده است. آمریکا تضعیف و تغییر شرایط در بحرین را عاملی برای قدرت گرفتن ایران و حزب الله در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس می داند.

ب) عدم اجرایی شدن وعده های حکومت در دهه 1990

مردم بحرین بارها برای کسب آزادی سیاسی بیشتر و تحدید قدرت پادشاه مبارزه و قیام کرده اند. آخرین قیام آنان در دهه 90 میلادی صورت گرفت. بر اساس توافقات صورت گرفته بین رهبران مخالف دولت و پادشاه و نخست وزیر در جریان آخرین قیام مردمی در دهه 90 میلادی، حکومت این کشور ملزم به برقراری یک نظام سلطنت مشروطه، برقراری انتخابات آزاد پارلمانی، اعطای آزادی های مذهبی و سیاسی و به رسمیت شناختن آزادی بیان شده بود. پس از گذر از بحران و انجام مذاکرات و توافقات، دولت بحرین هیچیک از این خواسته ها را اجرایی نکرد.

اکنون پس از گذشت 20 سال از آخرین توافقات، همچنان اولین و مهم ترین خواسته معترضان مشروطه شدن نظام پادشاهی در این کشور و برگزاری انتخابات آزاد پارلمانی است که منتج به تعیین نخست وزیر شود.(2)

   زمینه نارضایتی شیعیان بحرین

جدای از محدودیتهای اجتماعی سیاسی که حکومت پادشاهی بحرین بر همه بحرینی ها تحمیل می کند، شیعیان در جامعه بحرین از محدودیت های بیشتری رنج می برند.

الف) محدودیت های سیاسی

کشور بحرین از هنگام استقلال در سال 1971تحت حاکمیت اقلیت سنّی آل خلیفه قرار داشته است‌. با وجود اینکه اکثریت جمعیت بحرین را شیعیان تشکیل می‌دهند، حکومت این کشور طی سه دهه اخیر همواره در پی ایجاد محدودیت‌های مدنی‌، سیاسی و اجتماعی برای شیعیان بوده است. شیعیان بحرین از زمان استقلال این کشور از انزوای سیاسی و اجتماعی رنج می برند این در حالی است که بر اساس برآوردهای رسمی انگلیس، شیعیان 66 درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند هر چند منابع سنی بحرین شمار شیعیان این کشور را 55 درصد کل جمعیت می دانند. گذشته از اینکه کدام یک از این ارقام واقعی‌تر است، مساله مهم تر آن است که شیعیان بحرین در مقایسه با تعدادشان از موقعیت منصفانه ای در نظام سیاسی و اداری برخوردار نیستند.(3)

ب) تبعیض های رفاهی – اقتصادی

اکثر شیعیان بحرین در روستاهای فقیر اطراف منامه زندگی می‌کنند و حق سکونت در منطقه‌ی مسکونی و وسیع «الرفاع» را ندارند، در حالی که بخش اعظم سرمایه‌گذاری کشورهای خارجی در این منطقه که محل زندگی خاندان حاکم بر بحرین است، انجام می‌شود. شیعیان نه حق سکونت در این منطقه را دارند و نه می‌توانند زمینی را مالک شوند. در روستاهای فقیر که بیش‌تر جمعیت آن‌ها را شیعیان تشکیل می‌دهند، مشکلات اقتصادی، اجتماعی، مانند بیکاری و فقر و حتی مشکلات بهداشتی رو به افزایش است. به گونه‌ای که روستاهای فقیرنشین شیعه به خرابه‌های حاشیه‌ای تبدیل شده و ساکنان آن ناچار به ترک آن می‌شوند.

در خصوص وضعیت اقتصادی نیز آمارها حاکی از تبعیض گسترده در توزیع ثروت ملی این کشور است. از دهه‌ی 1990 تا کنون بیکاری مهم‌ترین عامل نارضایتی به ویژه در میان جوانان شیعه بوده است. آمارهای رسمی، میزان بیکاری را 15 درصد اعلام می‌کند؛ در حالی که آمارهای واقعی، به خصوص در میان شیعیان بسیار بالاتر از این میزان است. به رغم نبود آمارهای مشخص از تعداد بیکاران شیعه، بسیاری معتقدند که چنان‌چه اقدام‌های سیاسی در زمینه‌ی اصلاح بازار کار انجام نگیرد، شیعیان در این زمینه بیش‌ترین مشکل را خواهند داشت. مشکلات ناشی از بیکاری، وضعیت شیعیان را به شدت تحت تأثیر قرار داده که مهم‌ترین آن استخدام رو به کاهش و دست مزدهای اندک است. نگاهی گذرا به وضعیت استخدام در بخش عمومی که دولت بر آن سیطره‌ی کامل دارد نشان می‌دهد که شیعیان سهم چندانی در آن ندارند.(4)

ج) تبعیض های اجتماعی

حکومت بحرین با توسل به سیاست های غرض ورزانه به دنبال تغییر ترکیب جمعیتی بحرین است. حکومت بحرین به شیوه‌های گوناگونی از افزایش جمعیت شیعیان جلوگیری می‌کند که نمونه‌ی آن اعطای تابعیت به اعراب غیربحرینی سنی است. شیعیان بحرین دولت این کشور را متهم می‌کنند که اجازه می‌دهد سنی‌های غیربحرینی‌، تابعیت این کشور را بپذیرند تا تعادل جمعیتی سنی شیعه کشور را برهم بزند. شیعیان این کشور با وجود آن که از اکثریت برخوردارند، ولی همواره در جایگاه «شهروند درجه دوم» قرار داشته اند.

جمعیت وفاق اسلامی، نماینده شیعیان در اعتراضات

در بحرین گرایشهای سیاسی متعددی وجود دارد که هر یک از آنها بنا بر نزدیکی یا دوری خود از ساختار حاکم آزادی عمل بیشتر یا کمتری دارد. به عبارت بهتر، تکثر احزاب در بحرین به معنای وجود آزادی در این کشور نیست و پادشاه این کشور نیز به دلیل فرمانبری از آل سعود نقش بسزایی در محدود کردن فعالیتهای سیاسی در این کشور کوچک دارد. در بحرین در مجموع حدود 15 حزب وجود دارند که اعضای آنها شیعه، سنی، ملی گرا، سکولار، بعثی و ... هستند. البته باتوجه به جمعیت اندک بحرین گاهی اعضای این احزاب به بیش از یکصد نفر نیز نمی رسد.  با وجود محدودیت های بسیاری که در مسیر تاسیس احزاب برای مخالفین حکومت بحرین وجود دارد، گروه های معارض شیعی نیز تحت لوای جمعیت های سیاسی مطالبات خود را پی گیری می کنند. در این میان  جمعیت الوفاق اسلامی یک تشکل جدی و نسبتا منسجم در بحرین محسوب می شود که نقش به سزایی در سازماندهی اعتراضات اخیر داشته است. از آنجا که اکثریت مردم بحرین را شیعیان تشکیل می دهند، این حزب به عنوان نماینده این قشر از مردم مسئولیت خود را در جریان این اعتراضات به خوبی به انجام رسانده است. استعفای دست جمعی نمایندگان این فراکسیون که بزرگترین فراکسیون پارلمان بحرین محسوب می شود، نقش مهمی در اعلام اعتراضات به تبعیض علیه شیعیان دارد.

جمعیت وفاق اسلامی بحرین برجسته ترین جمعیت سیاسی اسلامی شیعی بحرینی است که در سال 2001 تاسیس شد و از جمله بزرگترین گروه‌های معترض بحرینی است و از بعد تاریخی باید آن را میراث‌بر جنبش احرار بحرین دانست که محرک اصلی اعتراضات سال‌های 1994 و 1998 بود.  بنیانگذاران آن یکصد تن از علمای بحرین بودند. اصلی ترین فرد در تشکیل این حزب “دکتر سعید شهابی” بود که یکی از مخالفان حکومت بحرین است و در لندن زندگی می کند. “شیخ علی سلمان” از ابتدا رئیس این حزب بوده است و حدود 40 سال سن دارد و نفوذ بسیار زیادی در بین جوانان شیعه دارد. وی در “ریاض” دانشجو بوده و بعدها به قم رفته است. ریاست جمعیت را هم اکنون شیخ علی سلمان برعهده دارد و دیدگاه حاکم بر جمعیت این است که برای ساخت کشوری پیشرفته با به حاکمیت مردم در تمام موسسات حکومتی روی آورد و از این حیث شعار "آزادی و عدالت و برابری را بر اساس اصول و مبادی اسلامی " سرمی‌دهد.

همانگونه که گفته شد، این جمعیت بزرگترین جریان معارض بحرین بشمار می‌آید و به عنوان بزرگترین فراکسیون پارلمانی در پارلمان این کشور دارای 18 نماینده بود که در اعتراض به اقدامات سرکوبگرانه رژیم حاکم علیه معترضین بحرینی رسما از پارلمان استعفا کردند. خواسته‌های این گروه در انحلال دولت و پارلمان و رژیم آل خلیفه نمود پیدا می‌کند. جمعیت الوفاق در اعتراضات اخیر اصلی ترین حزب مخالف دولت بحرین محسوب می شود.

در سال 2006 در میان شاکله و بافت اولیه حزب الوفاق الوطن الاسلامی اختلافات عدیده ای آغاز شد که در نهایت موجب جدایی “دکتر شهابی”، “المشیمع” و “عبدالوهاب حسین” از این مجموعه شد. “شیخ علی سلمان” رئیس این حزب بر خلاف سه شخص مذکور، موافق شرکت شیعیان در انتخابات و حضور آنها در پارلمان بود. نکته اصلی اختلاف به “مشروعیت حکومت” در نزد علمای شیعه بحرین باز می گردد.(5)

مطالبات معترضین شیعه

تغییر قانون اساسی، برطرف شدن تبعیض های طایفه ای و قومی ، بازگشت تبعیدیان، لغو ممنوعیت تشکیل احزاب و فعالیت‌های سیاسی مذهبی، آزادی بیان و مطبوعات، توقف‏ دستگیری آزادی خواهان و لغو سانسور و همچنین آزادی زندانیان سیاسی مهمترین خواسته های سیاسی مردم بحرین را تشکیل می‏دهند. آنان برای تحقق این خواسته بارها دست به قیام زده‌اند.

شش گروه از گروه های مخالف بحرینی برای گفت و گو با دولت 4 اصل تعیین کرده اند. این گروه ها شامل جمعیت وفاق ملی اسلامی (اصلی‌ترین جریان شیعی بحرین)، جمعیت عمل دموکراتیک ملی (وعد -چپ‌گرای ملی)، جمعیت منبر دموکراتیک پیشرو (چپ‌گرا) ، ملی دموکراتیک بعث، جمعیت برادری ملی ( لیبرالیست‌های شیعه)، ملی دموکراتیک چب‌گرای ملی است.

اولین اصلی که توسط معترضین مطرح شده، لغو قانون اساسی سال 2002 و دعوت برای انتخاب مجلس موسسان است تا قانون اساسی جدید کشور را وضع کنند. همچنین بر اساس اصول جمعیت‌های معترض، ملت باید حق انتخاب همه نمایندگان پارلمان را داشته باشند و دیگر اینکه مردم دولت جدید را انتخاب کنند. از دیگر خواسته‌های مخالفان، ارائه تدابیر لازم برای تعهد طرف‌ها به توافقات و قراردادهای حاصل از گفت‌‌وگو است.

همچنین معترضان گفته اند که صرفا با درخواست شیخ سلمان بن حمد آل خلیفه ، ولی‌عهد این کشور مبنی بر گفت‌وگو موافقت کرده اند تا یک مذاکره جدی منتج به هدف های مشخص داشته باشند نه اینکه حرف هایی بی نتیجه بین آنها رد و بدل شود. این معترضان در نامه‌ای که برای ولی‌عهد ارسال کرده‌اند خواستار آزادی دیگر زندانیان سیاسی و تضمین حقوق و حفظ جان معترضین متحصن در میدان اللؤلؤه در جریان این گفت‌وگوها شده اند.

جمعیت‌های معترض همچنین خواستار تشکیل کمیته مستقل برای تحقیق درباره عاملان کشتار برخی تظاهرات کنندگان و حملات 14 فوریه گذشته علیه معترضن و محاکمه آنها شده است.(6)

در این میان عیسی قاسم مرجع شیعیان بحرین در واکنش به اظهارات خالد بن احمد آل خلیفه،  وزیر امور خارجه این کشور که گروه ها را به گفت و گو دعوت کرده بود، تاکید کرد پیشنهاد گفت و گو برای گفت و گو پذیرفتنی نیست. وی در خطبه های نماز جمعه هفته های پیشین اظهار داشته است که مردم از گفت و گویی استقبال می کنند که برای احقاق حقوق آنان صورت گیرد، بنابراین گفت و گو باید ریشه ای و قانع کننده و بر اساس اندیشه تغییر صورت بگیرد، و خواسته های عادلانه ملت را پذیرا باشد.

مرجع شیعیان بحرین، مذاکرات غیراصولی را که چارچوب مشخصی نداشته باشد غیرقابل قبول دانسته  و همواره بر ضرورت تعیین جدول زمانی مشخص برای تضمین دستاوردهای گفت و گو تاکید کرده است.(7)

علی رغم این که گروه های سیاسی مختلفی در اعتراضات اخیر بحرین مشارکت داشته اند، مهمترین مسئولیت متوجه جمعیت شیعی الوفاق است. از آنجایی که بیش از نیمی جمعیت بحرین را شیعیان تشکیل می دهند، به خشونت کشیده شدن اعتراضات از جانب حکومت، عکس العمل این حزب را در پی داشته است. به نظر می رسد بهبود شرایط سیاسی بحرین تا حد زیادی به بازنگری در وضعیت و حقوق سیاسی- اجتماعی شیعیان و حداقل رفع نسبی این بی عدالتی ها منوط باشد.

در شرایط عدم احقاق حقوق حداقلی شیعیان بحرین، حکومت آل خلیفه در وضعیت کنونی راه دشواری برای حفظ پایه های قدرت خود خواهد داشت و میزان نقش آفرینی شیعیان تا حدی است که در راستای احقاق مطالبات گروه ها و شهروندان شیعی، حکومت کنونی این کشور را به سمت سراشیبی سقوط سوق خواهد داد.

پی نوشتها:

1- http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8912090618

2 - http://www.khabaronline.ir/news-134912.aspx

3 - http://www.irna.ir/NewsShow.aspx?NID=30336970&SRCH=1

4- http://www.islamtimes.org/vdcexe8n.jh8nvi9bbj.html

5- http://rasekhoon.net/article/Show-28631.aspx

6- http://www.resalat-news.com/Fa/?code=55466

7- http://zamannews.ir/View.aspx?ID=891215023