اهميت و آثار بسم الله الرحمن الرحيم

نقش و اهميت شروع هركار با نام پروردگار تا آنجا است كه رسول خدا(ص) مي فرمايد:هر كار مهمي كه درآن "بسم الله " ذكر نشود، بي فرجام است. "

ميان همه مردم جهان، رسم است كه هركار مهم و پرارزشي را به نام بزرگي از بزرگان آغاز مي كنند، و نخستين كلنگ هر موسسه ارزنده اي را به نام كسي بر زمين مي زنند كه به او علاقه دارند؛ يعني آن كار را از آغاز با شخصيت موردنظر ارتباط مي دهند. انبياي الهي به انسانهاي موحد اين گونه تعليم داده اند كه براي پاينده بودن يك برنامه و جاويد ماندن يك تشكيلات، لازم است آن را به موجود پايدار و جاويداني ارتباط دهيم؛ موجودي كه فنا در ذات او راه ندارد؛ زيرا همه موجودات اين جهان به سوي كهنگي و زوال مي روند و تنها موجود باقي و ابدي، ذات پاك الهي است.
اهميت بسم الله
نقش و اهميت شروع هركار با نام پروردگار تا آنجا است كه رسول خدا(ص) مي فرمايد: "قال الله تبارك و تعالي كل امر ذي بال لا يذكر بسم الله فيه فهو أبتر؛ خداوند متعال مي فرمايد: هر كار مهمي كه درآن "بسم الله " ذكر نشود، بي فرجام است. "(1)
سرآغاز هر نام، نام خداست
كه بي نام او نامه يكسر خطاست
پايداري و بقاي عمل، بسته به ارتباطي است كه با خدا دارد؛ از اينرو خداوند بزرگ درنخستين آيات قرآن بر پيامبر رحمت، دستور مي دهد كه تبليغ اسلام را با نام خدا شروع كند: اقرا باسم ربك. (علق/1) حضرت نوح (ص) درآن طوفان سخت و عجيب، هنگام سوار شدن بر كشتي و حركت روي امواج كوه پيكر آب كه هر لحظه با خطرهاي فراواني روبه رو بود، براي رسيدن به سر منزل مقصود و پيروزي بر مشكلات، به ياران خود دستور مي دهد كه هنگام حركت و توقف كشتي: "بسم الله " بگويند:[ و قال اركبوا فيها بسم الله مجراها و مرساها؛ (هود41) "و گفت دركشتي سوار شويد. "بسم الله "، معبر و محل عبور و [موجب]متوقف شدنش است. " سرانجام، آنها اين سفر پرمخاطره را با پيروزي، پشت سرگذاشتند و با سلامت و بركت از كشتي پياده شدند.
همچنين سليمان نبي (ص) سرآغاز نامه به ملكه سبا، را "بسم الله " قرارمي دهد:انّه من سليمان و انه بسم الله الرحمن الرحيم (نمل30) "اين نامه از سليمان است و چنين است: به نام خداوند بخشنده مهربان. "
مرد دانا سخن ادا نكند- تا به نام حق، ابتدا نكند
طبق همين اصل، تمام سوره هاي قرآن با بسم الله آغاز مي شود تا هدف اصلي كه همان هدايت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با پيروزي قرين باشد.
درباب علت انتخاب "بسم الله الرحمن الرحيم " براي آغاز هركار، مي توان به چند مورد اشاره كرد:
1- الله، جامع ترين نام
جمله "بسم الله "، حاوي كلمه، "الله " است كه جامع ترين نامهاي خدا مي باشد؛ زيرا با بررسي اسامي خدا در قرآن مجيد و يا ساير منابع اسلامي نشان مي دهد كه هركدام از آنها يك بخش خاص از صفات خدا منعكس مي سازد. تنها نامي كه اشاره به تمام صفات و كمالات الهي مي كند يا به تعبير ديگر، جامع صفات جلال و جمال است، همان "الله " است.
2-رحمت عام و خاص خدا
مشهور درميان گروهي از مفسران، اين است كه صفت "رحمان "، اشاره به رحمت عام خدا دارد كه شامل دوست و دشمن، مؤمن و كافر و نيكوكار و بد كار است؛ زيرا مي دانيم "باران رحمت بي حسابش، همه را رسيده، و خوان نعمت بي دريغش، همه جا كشيده. " همه بندگان از مواهب گوناگون حيات بهره مندند و روزي خويش را از سفر گسترده نعمت هاي بي پايانش برمي گيرند. اين، همان رحمت عام او است كه پهنه هستي را دربرگرفته و همگان در درياي آن غوطه ورند.
"رحيم " اشاره به رحمت خاص پروردگار است كه ويژه بندگان مطيع،صالح و فرمانبردار است، زيرا آنها به حكم ايمان و عمل صالح،شايستگي اين را يافته اند كه از رحمت، بخشش و احسان خاصي بهره مند شوند كه آلودگان و بدكاران از آن سهمي ندارند. 2
به نام آنكه الله است نامش
بود از هر سخن برتر كلامش
به نام آنكه رحمان و رحيم است
به نام آنكه خلاق كريم است
3- تأثير فكري و اخلاقي "بسم الله "
قرآن، يكتا كتاب توحيد و براي تكامل فكري بشر است. سوره هاي اين هديه الهي با جمله "بسم الله " آغاز مي شود تا انسان را متوجه سازد كه همه تعاليم و دستورهاي پروردگار، از مبدأ حق و از مظهر رحمت است (جز سوره توبه كه آياتش نماينده قهر با مردم لجوج و اعلام قطع رابطه رحمت با آنها است). دستور گفتن اين رمز براي آن است كه روي فكر و دل را از غير خدا برگرداند تا انسان، همه جهان و هر عملي را از نظر توحيد بنگرد و به سوي وحدت و ارتباط بگرايد، و نام هاي بت ها و قدرتمندان را در آغاز كارهاي مهم، از خاطر بزدايد تا از پراكندگي برهد و نگراني به خود راه ندهد.
اهميت فوق العاده آغاز كار با "بسم الله "
در روايات اسلامي به قدري به اين آيه از قرآن مجيد اهميت داده شده است كه آن را هم رديف "اسم اعظم الهي " معرفي كرده اند. امام علي بن موسي الرضا(ع) مي فرمايد: "بسم الله الرحمن الرحيم اقرب الي اسم الله الاعظم من ناظر العين الي بياضها؛3 بسم الله الرحمن الرحيم، به اسم اعظم خدا نزديك تر از سياهي چشم است، به سفيدي آن. "
آنچه از ميان روايات امامان معصوم: درباره اهميت "بسم الله الرحمن الرحيم " به دست مي آيد عبارت است از:
1- امامان معصوم: هيچ كاري را بدون گفتن اين جمله آغاز نمي كردند.
2- سفارش مي كردند غذا را با اين جمله آغاز و اگر چند غذا تناول مي كنيد براي هر كدام جداگانه "بسم الله " بگوييد و چنانچه فراموش كرديد، جمله "بسم الله علي اوله و آخره " را بر زبان جاري كنيد. اين مطلب، به اهميت فوق العاده شروع غذا با نام خداوند اشاره مي كند4.
3- بلند گفتن و آشكار كردن "بسم الله الرحمن الرحيم " بسيار سفارش شده است. امام صادق(ع) مي فرمايد: "حدثني ابي عن ابيه عن جده عن علي بن ابي طالب انه قال التقيه ديني و دين آبائي في كل شيء الا في تحريم المسكر و خلع الخفين عند الوضوء و الجهر ببسم الله الرحمن و الرحيم؛5 پدرم از پدرانش روايت كرده است كه علي بن ابي طالب(ص) فرمود: تقيه در هر چيز، دين من و دين پدران من است؛ جز در تحريم مست كننده و در كندن كفش، [براي مسح] هنگام وضو و در بلند گفتن "بسم الله الرحمن الرحيم ". "
4- امام زين العابدين(ع) در فضيلت "بسم الله الرحمن الرحيم " مي فرمايد: "ان الله قد فضل محمدا بفاتحه الكتاب علي جميع النبيين ما اعطاها احدا قبله الا ما اعطي سليمان بن داود من بسم الله الرحمن الرحيم فرآها اشرف من جميع ممالكه كلها التي اعطيها فقال يا رب ما اشرفها من كلمات انها لآثر من جميع ممالكي التي وهبتها لي قال الله تعالي يا سليمان و كيف لاتكون كذلك و ما من عبد و لا امه سماني بها الا اوجبت له من الثواب الف ضعف ما اوجبت لمن تصدق بالف ضعف ممالك يا سليمان هذه سبع ما اهبه لمحمد سيدالنبيين تمام فاتحه الكتاب الي آخرها؛6 خداوند با سوره فاتحه ا لكتاب، پيامبر اكرم(ص) را بر تمام پيامبران برتري بخشيد؛ به گونه اي كه به احدي قبل از ايشان، اين سوره را اعطا نكرده بود؛ مگر آنچه كه به سليمان بن داود عطا كرد كه همان بسم الله الرحمن الرحيم است. وي اين جمله را بالاتر از تمام سرزمين هايي كه به او ارزاني شده بود، مي دانست پس گفت: پروردگارا! چه كلمات عالي و شريفي است. اين جمله از تمام سرزمين هايم كه به من بخشيدي گرامي تر است. خداوند متعال فرمود: اي سليمان! چگونه چنين نباشد درحالي كه هيچ مرد و زني نيست كه مرا با اين جمله بخواند مگر آن كه هزار برابر ثوابي براي او مقرر مي كنم كه براي كسي كه هزار برابر سرزمين هاي تو را صدقه مي دهد، مقرر مي نمايم. اي سليمان! اين جمله يك هفتم آن چيزي است كه به محمد(ص) سيد پيامبران بخشيدم كه همانا تمام فاتحه الكتاب است. "
5- در اهميت اين جمله، همين بس كه اگر حيوان حلال گوشتي بدون "بسم الله " ذبح شود، خوردن گوشت آن، حرام است. اين حكم شرعي اسلام، حكايت از تأثير فراوان "بسم الله " در امور دنيوي نيز دارد.
آثار گفتن "بسم الله "
1- در وضو
در تفسير امام حسن عسكري(ع) در ثواب شروع وضو با بسم الله آمده است: "و ان قال في اول وضوئه بسم الله الرحمن الرحيم طهرت اعضاؤه كلها من الذنوب؛7 و اگر گفت بسم الله در آغاز وضويش، باعث پاك شدن همه اعضا از گناهان مي شود. "
رسول خدا(ص) به فردي كه درباره ثواب وضو سؤال داشت، فرمود: "فاعلم انك اذا ضربت يدك في الماء و قلت بسم الله الرحمن الرحيم تناثرت الذنوب التي اكتسبتها يداك فاذا غسلت وجهك تناثرت الذنوب التي اكتسبتها عيناك بنظرهما و فوك بلفظه فاذا غسلت ذراعيك تناثرت الذنوب عن يمينك و شمالك فاذا مسحت راسك و قدميك تناثرت الذنوب التي مشيت اليها علي قدميك فهذا لك في وضوئك؛8 بدان! چون دستت در آب بري و "بسم الله الرحمن الرحيم " بگويي، گناهاني كه دست هايت انجام داده فرو مي ريزد و چون چهره خويش را بشويي، گناهاني كه چشم هايت با نگاه كردنشان انجام داده اند از بين مي رود، همچنين گناهان دهانت كه تلفظ كرده زدوده مي شود و وقتي دو دست خود را از آرنج بشويي، گناهان، از دست راست و چپت فرو مي ريزد و چون بر سر و پشت پاهاي خود مسح كشي، گناهاني از بين مي رود كه قدم هايت به سوي آنها گام برداشته اند. پس اين، پاداش وضوي تو است. "
حضرت علي(ع) مي فرمايد: "ان من توضا فذكر اسم الله طهر جميع جسده و كان الوضوء الي الوضوء كفاره لما بينهما من الذنوب و من لم يسم لم يطهر من جسده الا ما اصابه الماء؛9 هر كس وضو بگيرد و نام خدا را ذكر كند (بسم الله الرحمن الرحيم بگويد) تمام بدنش پاك مي شود و اين وضو تا وضو [بعد]، خود كفاره گناهان ميان دو وضو است و هر كس بسم الله نگويد، فقط اندام هايي كه آب به آنها رسيد پاك مي شود. "
2- تعليم به كودكان
پيامبر خدا(ص) فرمود: "انه اذا قال المعلم للصبي قل بسم الله الرحمن الرحيم فقال الصبي بسم الله الرحمن الرحيم كتب الله براءه للصبي و براءه لابويه و براءه للمعلم؛01
هرگاه معلم به كودك بگويد: بگو: "بسم الله الرحمن الرحيم "، پس كودك بگويد: "بسم الله الرحمن الرحيم "، خداوند براي اين كودك و پدر و مادر او و اين معلم، برائت [از آتش] خواهد نوشت. "
3. هنگام افطار
امام كاظم(ع) از پدرانش نقل مي فرمايد: "ان لكل صائم عند فطوره دعوه مستجابه فاذا كان اول لقمه فقل بسم الله [اللهم] يا واسع المغفره اغفرلي قال و في روايه اخري بسم الله الرحمن الرحيم يا واسع المغفره اغفرلي فانه من قالها عند افطاره غفرله.11 همانا براي هر شخص روزه دار، هنگام افطارش، دعاي مستجابي است. پس هنگام لقمه نخست، بگو: "بسم الله يا واسع المغفره اغفرلي " و در روايت ديگر است (كه بگو:) "بسم الله الرحمن الرحيم يا واسع المغفره اغفرلي. " پس كسي كه هنگام افطارش، اين كلمات را بگويد، آمرزيده خواهد شد. "
4. هنگام دعا
رسول خدا(ص) فرمود: "لايرد دعاء اوله بسم الله الرحمن الرحيم؛12 دعاي آغاز شده با بسم الله الرحمن الرحيم رد نمي شود. "
5. هنگام گرفتاري
امام صادق(ع) درباره تأثير "بسم الله " مي فرمايد: "الا اعلمك كلمات اذا وقعت في ورطه او بليه فقل بسم الله الرحمن الرحيم لاحول و لاقوه الا بالله العلي العظيم فان الله يصرف بها عنك ما يشاء من انواع البلاء؛13 آيا براي زمان نابودي و هلاكت، كلماتي به تو بياموزم؟ پس بگو: "بسم الله الرحمن الرحيم لاحول و لاقوه الا بالله العلي العظيم "، كه خداوند به سبب آن، هر نوع بلايي را كه بخواهد از تو دفع مي كند. "
6. اثر "بسم الله " در دفع بلا
امام كاظم(ع) به مفضل بن عمر فرمود: "يا مفضل احتجب من الناس كلهم ببسم الله الرحمن الرحيم و بقل هوالله احد اقراها عن يمينك و شمالك و من بين يديك و من خلفك و من تحتك و من فوقك و اذا دخلت علي سلطان جائر حين تنظر اليه فاقراها ثلاث مرات واعقد بيدك اليسري ثم لاتفارقها حتي تخرج من عنده؛14 اي مفضل! با "بسم الله الرحمن الرحيم و با قل هوالله احد "، خود را از تمام مردم بپوشان. آن را سمت راست و چپ و مقابل و پشت سر و پايين و بالاي خودت بخوان و هرگاه بر حاكم ظالمي وارد شدي و نگاهت به او كه افتاد، آن را سه مرتبه بخوان و دست چپ خود را گره بزن، سپس آن را باز نكن تا از نزدش خارج شوي. "
7. هنگام خروج از منزل
امام باقر(ع) مي فرمايد: "من خرج من بيته فقال بسم الله الرحمن الرحيم قال له الملكان هديت و اذا قال لاحول و لاقوه الا بالله العلي العظيم قالا له وقيت و اذا قال توكلت علي الله قالا له كفيت فيقول الشيطان كيف اصنع بمن هدي و وقي و كفي؛15 هركس كه از خانه اش خارج شود و "بسم الله الرحمن الرحيم " بگويد، دو فرشته به او مي گويند: هدايت شدي و هرگاه بگويد: "لاحول و لا قوه الابالله العلي العظيم "، به او مي گويند: نگاه داشته شدي و هرگاه بگويد: "توكلت علي الله "، به او مي گويند كفايت شدي. [در اينجا] شيطان مي گويد: چه كار كنم با كسي كه هدايت شده، نگاه داشته شده و كفايت شده است. "
8. در مسائل زناشويي
امام صادق(ع) مي فرمايد: "اذا اتي احدكم اهله فليذكرالله فان من لم يذكرالله عندالجماع و كان منه ولد كان ذلك شرك شيطان و يعرف ذلك بحبنا و بغضنا؛16 هر يك از شما چون با همسرش خلوت كند، خداوند را ياد كند (بسم الله الرحمن الرحيم بگويد)؛ زيرا هركس هنگام نزديكي، نام خدا را نبرد و فرزندي به وجود آورد شيطان در آن دخالت كرده باشد و اين مطلب، با دوستي و دشمني با ما مشخص مي شود. "
9. در شروع غذا
ابي سيار مي گويد: به امام صادق(ع) گفتم: "اني اتخم قال سم قلت قد سميت قال فلعلك تأكل الوان الطعام قلت نعم قال فتسمي علي كل لون قلت لاقال فمن هاهنا تتخم؛17 من [هنگام خوردن غذا ناراحت مي شوم و] تخمه مي كنم. فرمود: [غذاي خود را] با نام خدا آغاز كن، گفتم: چنين مي كنم. فرمود: شايد غذاهاي رنگارنگ مي خوري؟ گفتم: بله. فرمود: بر هر رنگي نام خدا مي بري؟ گفتم: نه. فرمود: پس بدين سبب ناراحت مي شوي [و تخمه مي كني]. "
آنچه گذشت، خلاصه اي از صدها روايت درباره فضيلت و آثار "بسم الله الرحمن الرحيم " بود؛ ولي متأسفانه، نوشتن اين جمله در ابتداي نوشته ها كمرنگ شده است و احترام بايسته و شايسته به اين كلام گزارده نمي شود؛ در حالي كه در ميان هزاران حديث از ائمه اطهار: يك نوشته با كلمه بسمه تعالي و مشابه آن مشاهده نشده است.
پانوشتها :
1- تفسير الامام العسكري، امام حسن عسكري (ع) ص 52.
2- برگرفته از: تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج 1، ص 02-32.
3- بحارالانوار، علامه مجلسي ج 98، ص 332.
4- "قلت لابي عبدالله(ع) كيف اسمي علي الطعام قال فقال اذا اختلفت الانيه فسم علي كل اناء قلت فان نسيت ان اسمي قال تقول بسم الله علي اوله و آخره؛ به حضرت صادق(ع) گفتم: چگونه نام خداوند را بر طعام بگويم؟ فرمود: وقتي چند ظرف غذاي مختلف هست براي ]خوردن از[ هر كدام "بسم الله " بگو. پرسيدم: اگر فراموش كنم؟ فرمود: مي گويي: "بسم الله علي اوله و آخره. " الكافي، ج 6، ص 592.
5- مستدرك الوسائل، ج 71، ص 8.6
6- بحارالانوار، ج 42، ص 383.
7- تفسير امام حسن عسكري، ص 125.
8- وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 1، ص 393.
9- من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، ج 1، ص 05.
10- مستدرك الوسائل، ج 4، ص 683 و 783.
11- وسائل الشيعه، ج 01، ص 941.
12- مجموعه ورام، ج 1، ص 23.
13- عده الداعي، ابن فهد حلي، 7041 ق. ص .280
14- همان، ص 392.
15- اعلام الدين، حسن بن ابي الحسن ديلمي، ص 493.
16- من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 40.4
17- وسائل الشيعه، ج 42، ص 263.

منبع : روزنامه كيهان 1390/04/21