استادميرباقري:جهادچه ارتباطی به اقتصاد دارد

بر اساس همين پيوستگي ابعاد جامعه و جهتداری آن‌هاست كه در برنامه‌ريزي در مديريت جهاني براي ايجاد يك نظام هم‌آهنگ و پيوسته‌ جهاني بر محور مبانی مادی، از بازسازي اقتصادي شروع مي‌کنند و سپس، اصلاحات فراگير متناسب با آن الگوي اقتصاد پیگيری میشود و پس از اين مرحله، نوبت به انحلال در نظام جهاني میرسد؛ همان فرآيندی كه در كشور ما هم دنبال شد، اما در ميانه راه شکست خورد. 

 

حال، برای تحقق تمدن نوين اسلامی، بايد نظام يکپارچه و همآهنگ اسلامی تعريف شود که شامل تلاشها و ارائه طرحهای نوين سياسی، فرهنگی و اقتصادی در مقابل دشمن باشد، که به نظر میرسد طرح شعار جهاد اقتصادی را بايد در همين راستا تحليل کرد و آن را گامی برای جبران خلأها در فرآيند رو به پيش انقلاب اسلامی به شمار آورد. 

 

 

گره زدن "جهاد" به مفهوم "اقتصاد" و تركيب اين مفهوم مقدس با فعاليت‌ اقتصادی، به معنای‌ نوعي تلاش سخت‌كوشانه در مسير بهسازيِ اقتصادي مبتني بر انگيزه‌هاي الهي است. 

 

اگر اقتصاد بتواند معطوف به تعالي انسان باشد، بين فعاليت‌هاي اقتصادي و تعاليِ معنوي و تقرب انسان، ارتباط حقيقي برقرار شده و تلاش‌هاي اقتصادي در جهت قرب قرار میگيرد. اين جهاد به اين معنا نيست كه تلاشها براي توسعه لذتها و بهجت‌هاي مادي در ذيل همان مديريت اقتصادي متعارف (اقتصاد سرمايه‌داري و يا اقتصاد سوسياليستي) را تغيير نام دهيم و با تأكيد بر نيت صحيح، همان رفتارها را امضاء کنيم، بلکه براي تأمين تعالي انسان بايد ماهيت و سازوکار رفتار اقتصادي هم شكل و شمايل ديگري پيدا كند كه بتوان آن را در زمره جهاد فيسبيلالله قرار داد. 

 

برای اينکه نگاه عميقتری به ترکيب "جهاد اقتصادی" صورت گيرد، بايد مشخص شود که آيا تلاش در راه بهسازيِ معاش و زندگيِ ايندنيايي و همه اموری كه به مأموريت مديريت اقتصادي مرتبط است، مي‌تواند معطوف به رشد معنوي و ايجاد تعالي انسان باشد يا اينكه اين دو حوزه، به هم مربوط نيستند و از هم منفصل‌اند؟ از اين منظر، آيا ميتوان "جهاد" را با "اقتصاد" تركيب كرد؟ 

 

برخی معتقدند كه هر گونه تلاش براي بهبود وضعيت اقتصادي، تلاشي دنياگرايانه است و تعالي انسان معطوف به فراغت از اينگونه تلاش‌هاست؛ يعنی اين تلاشها نمي‌توانند معطوف به عبوديت و بندگي باشند، بلكه حتی مانع رشد بندگي محسوب میشوند. اما در نگاه اسلامی، تعالي انسان به عنوان يكي از شاخصههاي ارزيابي تلاش‌هاي اقتصادي است و از اينرو بايد نوعی از تلاش و کوشش مقدس اقتصادي را معرفي كنيم كه نه فقط عبادت، بلكه جهاد در راه خدا به حساب ‌آيد؛ در اين‌صورت، انگيزه‌هاي معنوي پشتوانه‌ تلاش اقتصادي قرار خواهد گرفت. 

 

شاخصه ديگر جهاد اقتصادي، معطوف به نوعي مبارزه و درگيري با دشمن و درگيريِ بين دستگاه حق و دستگاه باطل و دشمنان خدا در تاريخ و جامعه است. در يک نگاه، جهاد اقتصادي در يك فضاي آرام و بدون درگيري، فرض میشود كه فقط معطوف به پيشرفت بيشتر است؛ يعني براي عبور از بحران‌هاي اقتصادي و رسيدن به پيشرفت همهجانبه‌ اقتصادي، يك جهاد اقتصادي طراحي مي‌شود اما در نگاه دقيقتر، اين جهاد با جنگ و درگيري همراه است و تنها آن تلاش اقتصادي كه در جهت برتري جبهه حق بر جبهه كفر و حركت به سمت برتري در موازنه‌ اقتصادي انجام پذيرد، مجاهدت اقتصادی تلقی می‌شود. 

 

 

با توجه به اينکه مأموريت انقلاب اسلامی سه سطح ملی، منطقهای و جهانی دارد، جهاد اقتصادی را هم بايد در اين سه مقياس ملاحظه کرد. 

 

يكي از چالش‌هاي مهم جمهوري اسلامي و اصلي‌ترين عرصه‌ درگيري دشمن با انقلاب اسلامی، در عرصههای اقتصادي است؛ يعنی گرچه موضوع درگيري‌ آنها همهجانبه است اما اکنون اقتصاد را محور قرار دادهاند؛ و لذا به تعبير رهبر فرزانه انقلاب اسلامي (مدظله) "در اين برهه‌ از زمان، جهاد ملت ايران به طور عمده در عرصه‌ اقتصاد است" (بیانات در عسلویه؛ 8/1/90) 

 

شرايط كنوني جامعه و کشور، شرايط جنگ اقتصادي است که البته اين امر، در مقياس منطقهای و جهاني هم وجود دارد. مجاهده‌ اقتصادي، براي عبور دادن جامعه از اين نبرد اقتصادي است كه به عنوان خط مقدم مبارزه بر عليه انقلاب اسلامي طراحي شده است. آنچه از فرمايشات مقام معظم رهبری (مدظله) فهميده میشود همین است كه دشمن در حال حاضر، مبارزه برای محاصره و شکست انقلاب اسلامي را از موضع اقتصاد دنبال مي‌كند و ميدان اصلي درگيري را ميدان اقتصادي قرار داده است. جهاد اقتصادي لازم است تا انقلاب اسلامي را از اين طراحيِ دشمن عبور دهد. البته برای اينکه جهاد اقتصادی، موفق شود بايد از مقياس ملي، به سطح دنياي اسلام و همه جهان گسترش يابد تا جهان اسلام و ملتهای جهان از جريان تجدد و نظام اقتصاد جهاني بگذرند و اين مأموريت فعلي انقلاب اسلامي است. 

 

در مقياس جهان اسلام، همانگونه كه بيداري اسلامي ايجاد و به خيزش‌ها و جنبش‌هاي سياسي تبديل شد، بايد به دنبال آن، الگوی اقتصاد منسجم و شبکه واحد اقتصادی بر محور تمدن اسلامي به اين کشورها نشان داده شود تا به فکر شکستن انحصارهای جهانی باشند و اتحاد منطقهای يا تمدنی به وجود آوردند، اين هم مأموريت ديگر انقلاب اسلامی است. 

 

در مقياس بالاتر، مأموريت انقلاب اسلامي عبور دادن جامعه جهاني از جريان تجدد به سمت عصر ظهور است؛ بنابراين، ناچار است كه يك طراحي اقتصادي جديدي داشته باشد. نظام جهاني موجود، يك نظام مديريتي فراگير است که در همه‌ي حوزهها به دنبال گسترش مدرنيزم در جهان میباشد. طبيعی است که عبور دادن جامعه‌ جهاني از دوران مدرنيته به سمت عصر ظهور، مبارزه‌‌اي همه جانبه را مي‌طلبد و از بستر جهاد سياسي و فرهنگي و به ويژه در شرايط کنونی از بستر جهاد اقتصادي عبور مي‌كند. 

 

 

پس از مفهومشناسی جهاد اقتصادی و تبيين مقياس آن، به راهبردهای جهاد اقتصادی میپردازيم. 

 

 

جهاد اقتصادی در نهايت نبايد بر اساس الگوي اقتصادي‌ رايج كه قطبهای اقتصادی دنيا از آن تبعيت مي‌كنند و در موازنه مي‌خواهند تنها سهم تأثير خودشان را بالا ببرند، تعريف شود. مثلاً چين و هند در حال رقابت جدي اقتصادي، حتي جنگ اقتصادي با اروپا و امريكا هستند و میخواهند در آينده، سهم تأثير خود را در اقتصاد جهاني بالا ببرند اما روشن است که اين رقابت و جنگ اقتصادي، بر سر طراحي و تحقق الگوهاي جديد نيست، بلكه براي تغيير جايگاه‌ درون موازنه الگوي سرمايه‌داري است. 

 

جهاد اقتصادي نبايد به معنای پذيرش الگوهای اقتصادی دشمن و مبارزه در چارچوب آن باشد، بلکه به اين معناست كه ما در نهايت به دنبال ايجاد يك الگو يا مدل جديد اقتصادي مبتني بر آموزه‌هاي اسلامي و سازگار با فرهنگ و شرايط ايران هستيم که هجوم فرهنگ و تمدن رقيب از طريق اقتصاد را سد کند. 

 

در واقع، جريان اقتصاد سرمايه‌داري، بستر فرهنگ، اخلاق و اعتقادات سرمايه‌داري هم هست که بايد با مجاهدت اقتصادي، موازنه اقتصادي را تغيير دهيم اين طرح بايد نقشه‌ راه جنگ اقتصادی را طراحي كند و ميدان جنگ اقتصادی و وسعت و ابعاد آن ميدان را به ما نشان دهد. اگر ميدان جهاد اقتصادي را در مقياس ملي ببينيم، نقشه‌ راه‌ معطوف به مقياس ملي خواهد شد ولي اگر ميدان طراحي شده‌، گسترده‌تر باشد، نقشه‌ي راه‌ نيز جامع‌تر خواهد بود. 

 

طبيعی است که از اضلاع مهم اين نقشه، طراحيِ معادلات جديد و طراحيِ نظام شاخصهاي جديد براي ارزيابي وضعيت اقتصادي و راهکارهای برون‌رفت از وضعيت كنونيِ در مقياس ملي، دنياي اسلام و جهاني و دستيابی به "تعالي، عدالت و رفاه" است. 

 

به عبارت ديگر، طراحی اين نقشه، به معناي تحول فرهنگي و انقلاب فرهنگي در حوزه‌ دانش اقتصاد و حوزه‌ اخلاق اقتصادي و فرهنگ اقتصادي است. نکته مهم آن است که مدل مورد نظر بايد نقشه هجوم همه جانبه عليه اقتصاد سرمايه‌داري و مکمل هجوم فرهنگی و سياسي باشد. به اعتراف برخی از نظريهپردازان غرب و از جمله "فوکوياما"، بحران اقتصادي كنوني غرب، ناشي از شكست ايدئولوژي غربی است و منشأ ايدئولوژيك دارد؛ پس، بر پايه اين اعتراف، براي شكست غرب در عرصه اقتصادی، بايد در قالب يک نقشه و مدل، هجمه ايدئولوژيك به غرب را گسترش دهيم، که در اين صورت، موفقيتمان در جهاد اقتصادی افزون خواهد شد. 

 

 

راهبرد ديگر در جهاد اقتصادی، احيای هويت اقتصادی مسلمين است تا همگرايیها و مرزبندیهای جديد اقتصادی در جهان شکل بگيرد؛ همانگونه که هويت فرهنگي و سياسي مسلمان‌ها احيا شده و دنياي اسلام به نقطه‌اي رسيده است كه خود را براساس فرهنگ اسلامي و اقتدار اسلام تعريف مي‌كند و قدرت و فرهنگ خويش را در اسلام مي‌شناسد، بايد هويت جمعی اقتصادي آنها نيز بر مبنای هويتهای سياسی و فرهنگی نوظهور، بازسازی و احيا شود تا هويت اقتصادي آنها مبتني بر اسلام باشد و هويت واحد اقتصادي در دنياي اسلام محقق گردد؛ يعني به لحاظ اقتصادي، دغدغه يا تعلقي كه به دنياي اقتصاد دارند، تعلق و يا نگرانی مبتني بر سرنوشت اسلام باشد. نتيجه‌ اين نوسازی هويت آن است که برتري و اقتدار شبکه اقتصاد اسلامي در جهان به حساسيت نخست مسلمين تبديل مي‌شود و برتري اقتصاد ملی و اسلامی، موضوع حساسيت جامعه اسلامی قرار میگيرد. 

 

به دنبال نوسازی هويت اقتصادی، ‌بايد همگرايي اقتصادي به وجود آيد. بر اساس آن هم بايد نظام‌ها و سامانه‌هاي آماري تعريف شود كه بتواند به صورت علمي، مقدورات اقتصادي مسلمين مثل بازارهاي مختلف اقتصادي، بازارهاي مصرفي، نيروهاي انساني و... را شناسايی کند. اين امر، مي‌تواند اعتماد بين جبهه‌اي در دنياي اسلام ايجاد كند و اعتماد روحی و احساس توانايي در موازنه به آنها بدهد و بر احساس هويت اقتصادي بيفزايد؛ برخلاف شرايط كنوني كه دنياي اسلام تصور مي‌كند كه در موازنه‌ اقتصادي، مغلوب است! 

 

بر اساس هويت اقتصادی میتوان برنامه‌ريزي كرد و سازوكارهاي مشترک براي موضع‌گيري فعال در سطح جهانی شکل داد؛ مثل ايجاد بازار مشترك، نظام پولي مشترك و ساماندهي مشترک صادرات و واردات، افزايش مبادلات درونی، اعمال تحريم بر جبهه مقابل (مثل تحريم انرژي فسيلی در مقابل تحريم انرژي هستهای). 

 

 

بر اساس هويت جمعی اقتصادي بايد اخلاق اسلامی را در حوزه‌ اقتصاد حاكم کرد؛ بايد اخلاق اجتماعيِ اقتصادي تغيير کند؛ چرا که بخشي از هويت اقتصادي جامعه اسلامي، هويت اخلاق اقتصادي آنها است؛ مثلاً به جاي روحيه رقابت در دنياي اسلام، بايد روحيه ايثار و فداكاري بينجبهه‌اي به وجود آيد، به جاي روحيه تكاثر، روحيه ‌قناعت در مصرف حاكم شود و روحيه تلاش و مجاهده به جاي كسالت و تنبلي بنشيند. 

 

در واقع، مجموعه حساسيت‌ها و "حبها و بغض‌ها" و "ميلها و نفرت‌ها" در ميدان اقتصاد، همان اخلاق مبارزه اقتصادي است که فداكاري و ايثار و تلاش از نمونه‌ها و فروعات آن به شمار میروند. به عنوان نمونه، اخلاق قناعت غير از اخلاق حرص است. در اخلاق قناعت، انسان "حداكثري" تلاش و "حداقلي" مصرف مي‌كند. اين اخلاق در نهايت بايد به رفتار آحاد جامعه تبديل شود. 

 

در هويت سازی اقتصادی بايد به نقطه‌اي رسيد كه علاوه بر ايجاد حساسيتها و اخلاق اقتصادی جديد، "بصيرت اقتصادي" هم پديد آيد كه جوامع اسلامی بتوانند رابطه‌ پديده‌هاي اقتصادي در مقياس جهاني، منطقه‌اي و ملي را با جريان موازنه‌ اقتصادي و هويت اقتصادي دنياي اسلام بفهمند. به عبارت ديگر، بصيرت اقتصادی يعني آگاهي‌هاي لازمي كه بتواند بين رفتارهای اقتصادي در مقياس توسعه، كلان و خُرد يا در مقياس رفتار شخصي و خانوادگي‌ و نيز در مقياس رفتار اصناف اجتماعی و... با موازنه، نسبت برقرار کند؛ مثلاً كساني كه براي صادرات و واردات برنامه‌ريزي مي‌كنند، بايد به برتري اقتصاد اسلامي حساس باشند و رابطه‌ مديريت خودشان را با اين امر، به وضوح تشخيص دهند. البته برای تشخيص اين مسئله، مطالعات علمي و تخصصي گسترده‌اي نياز است؛ مثلاً در برنامه‌ريزي براي مديريت اقتصادي، مديريت صنعتي‌، مديريت توسعه‌ صنايع در مقياس وزارت صنايع، مطالعات کاملاً کارشناسانه نياز است تا مديريت جهادی شکل گيرد. 

 

روشن است که بصيرت اقتصادي غير از اخلاق اقتصادي است. بايد پس از تلاش در بخش اخلاق اقتصادی، آگاهي‌هاي لازم و درك و عقلانيت صحيح متناسب با مناصب و ظرفيت‌ها شکل گيرد تا به راحتي بتواند تأثير مناسبات و رفتارهای اقتصادي با برتري در موازنه را تببيين كند؛ مثلاً اگر حادثهای در عرصه جهانيسازي اقتصادی در جهان اتفاق افتاد، مسلمانان صاحب بصيرت اقتصادی به سرعت بتوانند سهم تأثير آن را در اقتصاد جهان اسلام محاسبه کنند و بدانند که اين تحول اقتصادي چه تأثيري در موازنه اقتصادي خواهد گذاشت و بر آن اساس، نسبت به اين موضوع موضع‌گيري کنند. در واقع، تفاوت حساسيت و بصيرت در آن است که فرد در مرحله‌ حساسيت، با پرورش روحی و اخلاقي و اصلاح نظام حساسيت‌های خويش، به برتري در موازنه احساس میرسد، اما در مرحله‌ بصيرت مي‌فهمد كه رفتار اقتصادي او چه نسبت منطقی و عينی با برتري در موازنه دارد. 

 

از اين منظر، حساسيت‌های اقتصادی بايد مسير حركت خود را از طريق ايجاد بصيرت اجتماعي پيدا کند و در امتداد حساسيت، بصيرت پديد آيد؛ اگر بصيرت وجود نداشته باشد، حساسيت‌ها جريان مناسب خود را پيدا نمي‌كنند. اين امر، حتي در تصميمات خُرد اقتصادي مثل رفتارهای توليدي، توزيعي و مصرفي هم جريان دارد؛ يک کارخانه دار يا حتی يک زن خانه دار در مصرف خُرد، بايد بفهمد كه اين كالايي را كه توليد يا خريداری میکند، چه نسبتي با برتري جبهه اسلام در موازنه دارد. 

 

البته برخی حساسيتهای اقتصادی در کشورهای غربی وجود دارد که با بحث بصيرت اقتصادی تفاوت دارد؛ به عنوان نمونه، وقتي طرح خاصی در تجارت جهاني مطرح مي‌شود، كارگران برخی كشورها تظاهرات مي‌كنند؛ زيرا ‌رابطه‌ي آن را با زندگي و درآمد شخصي خودشان مي‌فهمند، اما يک مسلمان بايد بتواند با بصيرت اقتصادی، نسبت بين پديده‌هاي اقتصادي جهاني را با برتريِ دنياي اسلام و کشور خود بفهمد. به تعبير ديگر، فرد و جامعه در تحقيقات و برنامه ريزی های اقتصادی، بايد موازنه‌ي اقتصادي را به عنوان يكي از مهمترين شاخصه‌هاي بهينه قرار دهند و تنها به دنبال سودآوري شخصي نباشند. اينكه مقام معظم رهبری (مدظله) تصريح كردند كه در جهاد اقتصادي بايد به سمت مصرف كالاهاي ملي برويم، شايد در همين راستا قابل تحليل باشد. 

 

جامعه اسلامی میتواند مبتنی بر بصيرت اقتصادی، برای آزادسازی کالاهای استراتژيک از انحصار دشمنان تلاش کند و به خودکفايی در کالاهای مهم برسد.

منبع: رجانيوز