حضرت زینب(س) و رمز ماندگاری

اگر بانوان جوامع اسلامی،سیره ی عملی و اوصاف اخلاقی شیرزن کربلا را الگو و اسوه ی خود قرار دهند، روز به روز ارزش ها و فضایل آنان شکوفاتر خواهد شد و بی شک در صورت تحقق چنین مهمی،زمینه ی سعادت دنیا و آخرت برای مسلمانان مهیا خواهد شد.

بی تردید یکی از مهم ترین عوامل تربیت و پرورش فضلیت های اخلاقی و نیز تثبیت و انتقال ارزش-های فرهنگی و اعتقادی، استفاده از الگوهای مناسب است؛ چرا که الگو و سرمشق به لحاظ برخورداری از ویژگی های خاصی می تواند به روند حفظ و انتقال فضایل و آموزه های تربیتی سرعت بخشیده، به تعمیق و ماندگار شدن آن ها کمک نماید.

در مجموعه ی تعالیم اسلام، به ویژه در مسائل مربوط به تعلیم و تربیت، نه تنها توصیه و تاکید بر استفاده از شیوه ی الگویی شده بلکه علاوه بر تبیین مشخصات و ویژگی های یک الگوی مناسب، در موارد ضروری، مصداق نیز ذکر شده است. علاوه بر این، گاهی راه های بهره برداری از الگوها نیز مورد اشاره قرار گرفته. یک مورد آن مربوط به جنگ احزاب در قرآن کریم است که از شخص پیامبر اکرم(ص) به عنوان «اسوه ی حسنه» یاد می شود.

«لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه به درستی که در زندگی و عمل کرد رسول خدا(ص) برای شما اسوه و سرمشق نیکویی است» (احزاب 21) با توجه به مفهوم واژه ی اسوه، منظور آیه این خواهد بود که اگر می خواهید در مسیر صراط مستقیم قرار گیرید، به رسول خدا(ص) اقتدا کنید و از رفتار و کردار او پیروی و تبعیت کنید. البته قرآن بلافاصله این هشدار را نیز مطرح می سازد که تنها کسانی می توانند پیامبر اکرم(ص) را الگو و سرمشق خود قرار دهند که به خدا و روز رستاخیز اعتقاد داشته باشند و هرگز در لحظات زندگی خویش از یاد خدا غافل نگردند.

در این راستا، توجه به حفظ سلامت فکری و اعتقادی بانوان از اهمیت و ضرورت بیشتری برخوردار است؛ چرا که همواره در طول تاریخ خطرناک ترین نقشه های دشمنان از طریق نفوذ و ایجاد تغییر در نوع تفکر و بینش این قشر از جامعه عملی شده است.به علاوه، حفظ سلامت بینش و دیدگاه های ارزشی بانوان هر جامعه ای به لحاظ نقش بسیار مهمی که در تربیت نسل جدید دارد، تضمین کننده سلامت فکری و فرهنگی سایر اقشار نیز محسوب می شود.

یکی از چهره های برجسته ی جهان اسلام - که به دلیل برخورداری از ویژگی های منحصر به فرد در تمام زمینه ها می تواند به عنوان یک الگوی به تمام معنی در همه اعصار مطرح شود - حضرت زینب(س) است. بی شک همه ی کمالات آن حضرت در کل، علاوه بر بیان ابعاد مختلف شخصیت بی نظیر این بانوی بزرگوار، به درجه ی بالای عرفان و خداشناسی او دلالت دارد. اگر مرتبه ی توحیدش قریب به مرتبه ی توحید حضرات معصومان(ع) نبود، هرگز نمی توانست سکان دار طوفان کربلا باشد.

این بانوی گران قدر در یکی از حساس ترین برهه های تاریخ اسلام، از طریق تدبیر و فداکاری و شهامت، خطری را که متوجه کیان اسلام بود، برطرف نمود. امروز نیز بانوان جامعه ی اسلامی می-توانند از طریق اقتدا به سیره و عمل کرد و فضایل شیرزن کربلا حضرت زینب کبری(س) همه ی دسیسه های ناجوان مردانه ی استکبار جهانی را در استیلا بر افکار بانوان مسلمان خنثی نمایند.

این نوشتار که با هدف گرامی داشت سال روز میلاد عقیله ی بنی هاشم به نگارش درآمده، می کوشد تا پس از مروری کوتاه به وقایع زندگی آن حضرت، اشاره ای نیز به برخی از کمالات و فضایل والای ایشان داشته باشد.

سرگذشت زینب(س)

بنا به قول مشهور، حضرت زینب(س) سومین فرزند فاطمه ی زهرا(س) در روز پنجم جمادی الاول سال پنجم یا ششم هجری چشم به جهان گشودند. در این زمان، پیامبر اکرم(ص) در خارج از مدینه بودند. امیرالمومنین(ع) نام گذاری این کودک را به تاخیر انداختند تا رسول خدا(ص) به مدینه برگشتند. آن حضرت به فرمان الهی نام این مولود مبارک را زینب گذاشتند و توصیه فرمودند که این طفل را همواره گرامی بدارید؛ چون او شبیه مادر بزرگش خدیجه ی کبرا(ع) است.

یعنی همان گونه که حضرت خدیجه(ع) در آغاز بعثت با شجاعت و فداکاری متحمل زحمات زیادی شد تا نهال نورسته ی اسلام حفظ و بارور شود، حضرت زینب(س) نیز با صبر و ایثار و تحمل سخت-ترین فشارها، از به خطر افتادن اساس اسلام جلوگیری به عمل می آورند.در توصیف آن حضرت می-گویند: حضرت در وقار شخصیت چون جده اش حضرت خدیجه(ع) و در عفاف و عصمت همانند مادرش زهرا(س) بود.

زینب کبری(س) تا حدود پنج یا شش سالگی، تحت اشراف شخص پیامبر اکرم(ص) و در آغوش مادر بزرگوارش حضرت زهرا(س) پرورش یافت و از این پس مسئولیت تربیت و پرورش او به عهده-ی علی(ع) گذارده شد. تا این که در سال هفدهم هجری به همسری پسر عمویش، «عبدالله بن جعفر» در آمد. سال ها بعد زمانی که مردم با امیر المومنین علی بن ابی طالب(ع) بیعت کردند، حضرت برای یاری پدر از مدینه به کوفه رفت و در مدت پنج سال دوران سخت حکومت علی(ع)، همواره یار و تسکین بخش غم های پدر بود و زنان کوفه را آموزش می داد ... . چون علی(ع) در محراب عبادت با شمشیر ابن ملجم مرادی ضربت خورد، پرستاری آن حضرت را بر عهده گرفت.

به دنبال شهادت امیر المومنین علی(ع) و هنگام امامت برادر بزرگش امام حسن(ع) در کنار برادر قرار گرفت و آن گاه که امام حسن(ع) از کوفه به مدینه برگشت، به همراه ایشان به مدینه آمد.وقتی که در سال پنجاه هجری معاویه حضرت امام حسن(ع) را مسموم کرد، باز غم خواری و پرستاری برادر با زینب(س) بود. پس از شهادت امام حسن(ع) در خدمت امام حسین(ع) بود و زمانی که در سال شصت هجری امام حسین(ع) عازم مکه شد به همراه آن حضرت از مدینه خارج شده، از آن لحظه به بعد تا روز عاشورا در خدمت به قیام ابا عبدالله(ع) تلاش می کرد و لحظه ای از آن حضرت جدا نشد.

نقل می کنند در جریان حرکت به سوی عراق «ابن عباس» به امام حسین(ع) گفت: « اگر ناگزیر باید به این سفر بروید، حداقل این زنان و بچه ها را با خود نبرید.» در این لحظه، حضرت زینب(س) خطاب به ابن عباس فرمود: «... سوگند به خدا از حسین جدا نخواهم شد. همراه او خواهم بود، با او زندگی کرده و با او می میرم.»1در روز عاشورا با ایثار چند برادر و فرزند و برادرزاده و ... فداکاری در راه خدا را به حدی رساند که حتی ملکوتیان را به تعجب واداشت و از عصر عاشورای سال شصت هجری به بعد رسالت پیام رسانی خون شهیدان و سرپرستی و رهبری اسیران نهضت عاشورا را بر عهده گرفت.

لحظه ای از حمایت امام زین العابدین(ع) غافل نگشت و بارها در این سفر خوفناک، جان آن حضرت را از خطراتی که تهدیدش می کرد نجات بخشید. حضرت زینب(س) با ایراد خطبه های آتشین، پایه ی کاخ های ستم بنی امیه را به لرزه درآورد و با این کار، همه ی تبلیغات و نقشه های دشمنان را خنثی و نفاق منافقان را رسوا و غفلت غافلان را برطرف ساخت .

اگر تلاش بی نظیر و فداکاری کامل زینب(س) نبود، به یقین بنی امیه جریان کربلا را به فراموشی می سپردند یا از مسیر حیات بخش خود منحرف می کردند.حضرت، سرانجام پس از انجام کامل این رسالت سنگین و حدود یک سال و نیم پس از جریان عاشورا در رجب سال شصت و دو هجری با کوله باری از غم و اندوه چشم از جهان فرو بست.

فضایل و اوصاف زینب(س)

حضرت زینب(س) به اعتراف همه ی تاریخ نویسان، آراسته به همه ی فضایل و خصلت های والای اخلاقی و الهی بودند و در سایه ی این کمالات به مرتبه ای از منزلت انسانی دست یافتند که شایستگی محرم راز الهی و امین و دایه ی امامت و ولایت بودن را - حداقل در بخشی از عمر شریف شان - به خود اختصاص دادند.2 حضرت این کمالات را به برکت عنایات خاص الهی و پاکی سرشت و نحوه ی تربیت و پرورش در دامن پیامبر(ص) و فاطمه (س) و امیر المومنین(ع) و تلاش-هایی که در راستای کسب سجایای اخلاقی و به جای آوردن عبادات و فرامین الهی انجام داده بود به دست آورد.

القابی که برای آن حضرت نقل شده به گوشه هایی از عظمت شخصیت این بزرگ بانوی اسلام دلالت دارند. از جمله: عالمه ی غیر معلمه، نائبه الزهرا، عقیله النساء، الکامله، ولیده الفصاحه، صدیقه الصغری، معصومه الصغری، صابره محتسبه، بطله کربلا، سلیله الزهرا، امینه الله، محدثه، ناموس کبریا، قره عین مرتضی، عقیله ی بنی هاشم، محبوبه المصطفی، زاهده، عابده، نابغه الزهرا، سرّ ابیها و ... . برخورد حضرت زینب(س) در برابر دشمنان بسیار اعجاب انگیز است.

وی با ستم گران با تمام وجود به مبارزه برخاست، در حالی که آنان در اوج عظمت و اقتدار بودند. خطبه ی بی نظیری را در حضور دژخیمان ایراد نمود و شجاعت بی مانندی را از خود به نمایش گذاشت. همان گونه که بیان شد هر یک از این لقب ها به گوشه ی کوچکی از فضیلت ها و اوصاف برجسته ی آن حضرت دلالت دارند. درباره ی برخی از این اوصاف و کمالات توضیح مختصری در این قسمت ارائه می گردد:

1. خداشناسی و عرفان: بی شک همه ی کمالات آن حضرت در کل، علاوه بر بیان ابعاد مختلف شخصیت بی نظیر این بانوی بزرگوار، به درجه ی بالای عرفان و خداشناسی او دلالت دارد. اگر مرتبه ی توحیدش قریب به مرتبه ی توحید حضرات معصومان(ع) نبود، هرگز نمی توانست سکاندار طوفان کربلا باشد.

هنوز کودکی بیش نبود که از پدر بزرگوارش علی(ع) سوال کرد: «آیا مرا دوست داری؟» حضرت فرمودند: «بله دخترم؛ فرزندان ما پاره های جگرهای ما محسوب می شوند». آن گاه زینب(ع) عرض کرد: «محبت و خدادوستی با حب فرزندان در قلب مومن چگونه جمع می گردد؟ اگر گریزی از این دو امر نیست، باید گفت: دوستی محض از آنِ خدا و مهرورزی برای فرزندان است.» با این بیان، دختر زهرا(س) کمال معرفت خود را در توحید خالص به نمایش گذاشت.

در همان دوران کودکی، پدر بزرگوارشان به او فرمود: «دخترم! بگو: یک» زینب(س) گفت:«یک.» آن گاه علی(ع) فرمودند بگو: «دو» در این لحظه حضرت زینب سکوت کردند.چون سکوت ایشان طول کشید علی(ع) فرمودند: «دخترم! سکوت کردی؟» عرض کرد: «پدرجان با زبانی که گفته ام یک، توان دو گفتن را ندارم.» امیرمومنان علی(ع) از این پاسخ بسیار عمیق دخترشان خیلی خوش حال شدند و او را که در این حال طفلی بیش نبودند، مورد تفقد و محبت قرار دادند.3

2. علم و دانش: برای شناخت مقام علمی حضرت زینب(ع) می توان به امور زیادی توجه و استناد کرد که از جمله آن هاست:

- خطبه های بسیار بلند و پرمحتوایی که از آن بانوی گرامی به جای مانده است.

- به شهادت همه ی تاریخ نویسان در کوفه، ایشان کلاس های تفسیر و آموزش قرآن داشتند و زن های کوفه را با قرآن و احکام اسلامی آشنا می ساختند.

- راویان بزرگی چون «عبدالله بن عباس» از او روایت های زیادی را نقل می کنند که از جمله ی این روایات خطبه ی تاریخ حضرت زهرا(س) است. این در حالی است که زینب(س) در زمان خوانده شدن این خطبه پنج یا شش سال بیشتر نداشت و ابن عباس با این عبارت از آن حضرت در روایاتی که از او نقل می کند، یاد کرده است: «حدثنی عقیلتنا زینب4؛ بانوی فهیم و اندیشمند ما زینب بر من چنین روایت کردند.»

و برخی از او با تعبیر حبر و بحر یعنی سرشار از علم و دریای علم یاد می کنند. حتی زمانی که در مجلس یزید آن خطبه ی آتشین را بیان کردند، یزید درباره اش گفت: «اینان خاندانی هستند که فصاحت و دانش و معرفت را از پیامبر به ارث برده اند و آن را با شیر مادر نوشیده اند».5 و از «شیخ صدوق» روایت شده است که زینب به جهت علم و دانش زیادی که داشت، از سوی امام حسین(ع) نیابت خاص داشت و مردم در مسائل شرعی(حلال و حرام) به ایشان رجوع می کردند.

در یک مورد نقل شده است روزی که امام حسن(ع) و امام حسین(ع) درباره ی بعضی از سخنان پیامبر اکرم(ص) با هم گفت وگو می کردند، حضرت زینب(ع) وارد شدند و در بحث ایشان شرکت کردند و مسئله را با تمام صوری که داشت با تفصیل تمام تبیین فرمودند. حضرت امام حسن(ع) وقتی این توانایی فوق العاده ی خواهر را دیدند، خطاب به او فرمودند: «انک حقا من شجره النبوه و من معدن الرساله ....6 به راستی که تو از درخت نبوت و معدن رسالت هستی.»

3. عبادت و بندگی: گرچه سراسر زندگی حضرت زینب(س) برای حفظ و احیای معارف اسلامی سپری شد - که همه ی آن ها با هدف اطاعت از اوامر الهی انجام می گرفت - اما آن حضرت در عبادت به معنی خاص نیز از موقعیت برجسته ای برخوردار بودند. در سخت ترین شرایط نیز به طور کامل به انجام وظایف عبادی اهتمام می ورزیدند..

حضرت سجاد(ع) می فرماید: «عمه ام زینب در جریان حادثه ی کربلا با آن همه مشکلات حتی در شب عاشورا و شب یازدهم محرم نیز نماز شب را ترک نکردند.7 امام حسین(ع) به اندازه ای به خلوص و بندگی زینب(س) اعتقاد داشتند که هنگام وداع خطاب به او فرمودند: «یا اختاه لا تنسینی عند نافله اللیل8؛ خواهرم مرا در نماز شب خود فراموش مکن.»

باز امام سجاد(ع) می فرماید: «عمه ام زینب در طول راه کوفه و شام، همواره نماز شب را به پا می-داشت. در برخی از منازل بین راه می دیدم که او از فرط خستگی و رنجوری ناشی از آزار دشمن، نمازهایش را درحال نشسته می خواند»9همه ی این وقایع به خوبی از اهتمام کامل حضرت زینب(س) به عبادات خبر می دهد و درست به دلیل برخورداری از این ویژگی بوده که یکی از القاب آن حضرت «عابده ی آل علی (ع)» انتخاب شده است.

4. شجاعت و شهامت: یکی از نویسندگان در این باره می نویسد: «برخورد و عکس العمل زینب در برابر دشمنان بسیار اعجاب انگیز است با آنان در حالی که در اوج قدرت بودند، به تندی برخورد کرد. زینب شیرزنی از خاندان بنی هاشم است. آن چنان با صدای بلند ندا سر داد که کاخ سلطنت امویان ستم گر و غاصب از جای کنده شد و در مجلس یزید سفاک، سخن رانی مهمی انجام داد که او و اطرافیانش را مفتضح نمود.

5. حجاب و عفاف: زینب کبرا(س) در رعایت عفاف همانند مادر بزرگوارشان بی بدیل بودند. مرحوم علامه «مامقانی» می نویسد: «زینب در حجاب و عفاف یگانه است؛ احدی از مردان در زمان پدرش و برادرانش تا روز عاشورا او را ندیده بودند.»10فردی به نام «یحیی مازنی» می گوید: «من در مدینه مدت زیادی در همسایگی حضرت علی(ع) به سر می بردم اما در این مدت به خدا قسم هرگز زینب را ندیدم و حتی صدای او را هم نشنیدم».11

آن حضرت نه تنها در حالت عادی بلکه در بحرانی ترنی لحظات زندگی خود به مسئله ی حجاب و عفاف اهتمام کامل داشتند. فردی روایت می کند: «وقتی اسرای کربلا را وارد کوفه می کردند، امام سجاد(ع) را دیدم که بر شتری بدون روپوش سوار کرده اند ... در این هنگام بانویی را دیدم که بر شتر برهنه ای سوار است سوال کردم که او کیست؟ جواب دادند: «او زینب کبرا(س) است».

این بانو خطاب به مردم کوفه می گفت: «ای مردم، چشم های خود را از ما بپوشانید آیا از خدا و رسولش شرم نمی کنید، به حرم و خاندان پیامبر خدا(ص) در حالی که پوشش و حجاب مناسبی ندارند نگاه می کنید».12نقل کرده اند پس از حادثه ی کربلا هر وقت که از شام و کوفه صحبت می شد، حضرت زینب(س) با یادآوری آن ایام - که بدون پوشش مناسب خاندان پیامبر را از کوچه های این دو شهر عبور داده بودند. - به شدت متاثر می شد.

6. گذشت و ایثار: روزی علی(ع) مستمندی را به خانه آوردند تا از او پذیرایی کنند. وقتی از حضرت فاطمه(س) پرسیدند آیا در خانه چیزی هست که با آن از مهمان عزیزمان پذیرایی کنیم آن حضرت فرمودند: «به غیر از مختصر غذایی که برای زینب کنار گذاشته ام، چیزی وجود ندارد.» حضرت زینب(س) که در آن موقع چهار سال بیشتر نداشتند، خطاب به مادر فرمودند: «مادرجان غذای مرا به مهمان بدهید».13

اوج ایثار و فداکاری و گذشت دختر علی(ع) در روز عاشورا به نمایش گذاشته می شود. نقل می کنند صبح روز عاشورا در حالی که دو فرزند خود محمد و عون را به همراه داشت، خدمت امام حسین(ع) رسید. عرض کرد: «جدم ابراهیم خلیل، قربانی خدا را به جای قربانی شدن اسماعیل از خداوند جلیل پذیرفت. برادرجان تو نیز امروز این دو قربانی مرا بپذیر و اگر دستور جهاد از بانوان برداشته نمی شد، هزار بار جان خود را در راه محبوب فدا می کردم و هر ساعت خواستار هزار بار شهادت می شدم».14

آن گاه فرمود: «دوست دارم فرزندانم جلوتر از برادرزادگانم به میدان بروند.» و وقتی که این دو نوگل زینب(س)، پس از پیکار با دشمن به درجه ی رفیع شهادت نائل آمدند و پیکرهای غرق به خون آنان را به کنار خیمه ها آوردند، همه ی زنان از خیمه ها بیرون آمدند اما زینب کبرا(س) برای این که مبادا اباعبدالله(ع) خجالت زده شوند، از خیمه ی خود بیرون نیامد.15

در لحظات پایانی ظهر عاشورا، وقتی بالای سر پیکر خونین برادر و مقتدای خود امام حسین(ع) آمدند، با این جمله: «پروردگارا این هدیه و قربانی را از اهل بیت پیامبر(ص) قبول فرما» نهایت اخلاص و فداکاری خود را به جهانیان اعلام کرد.بی تردید در شرایط سخت کنونی اگر بانوان جوامع اسلامی، سیره ی عملی و اوصاف اخلاقی شیرزن کربلا را الگو و اسوه ی خود قرار دهند، روز به روز ارزش ها و فضایل آنان شکوفاتر خواهد شد و بی شک در صورت تحقق چنین مهمی، زمینه ی سعادت دنیا و آخرت برای مسلمانان مهیا خواهد شد.

پی نوشت ها:

1. خصائص الزینبیه، ص283.

2. امام حسین(ع) در آخرین ساعات زندگی خود امانات الهی را به زینب(س) سپرده و حمایت و حفاظت از حضرت سجاد(ع) را به ایشان سفارش می کنند و امام سجاد(ع) نیز در بیان احکام و برخی مسائل ولایت، نیابت خاصه به او داده بودند.

3. خصائص الزینبیه، ص309.

4. سفینه البحار، ج1، ص558.

5. بحار الانوار، ج45، ص137.

6. السیده زینب، محمود شرقادی، ص98.

7. زینب کبرا، فریادی بر اعصار، ص23.

8 و 9. همان، ص62 و 63.

10. تنقیح المقال، ج3، ص79.

11. زینب کبرا، ص22.

12. مقتل مقرم، ص371.

13. ریاحین الشریعه، ج3، ص64.

14. الطرز المذهب، ص74.

15. منتخب التاریخ، ص275.