مردم ایران در جریان انقلاب ۱۳۵۷ با سردادن شعارهای گوناگون مواضع خود را در قبال آنچه در سرزمینشان می گذشت، اعلام می کردند اما در میان صدها شعاری که در آن روزها ابداع و بر زبان ها جاری شد یکی به سبب صراحتی که داشت از دیگر شعارها متمایز بود و آن شعاری نبود جز «مرگ بر شاه».
سال ۵۶ سال مهمی درتاریخ مبارزات مردم بود. مرگ مشکوک دکتر علی شریعتی و حاج سیدمصطفی خمینی در کنار بازداشت هرروزه مبارزان طیف های گوناگون، از مهمترین وقایع این سال بود که مشروعیت رژیم شاهنشاهی را به سرعت به پرتگاه می برد. امام خمینی در تبعید بود اما با این حال مردم که تشنه تغییر بودند، به هر سختی بود اعلامیه های امام را به دست می آوردند و به سرعت تکثیر می کردند. گسترش افکار انقلابی روز افزون بود و تکثیر اندیشه های بنیانگذار جمهوری اسلامی هم به کاغذ و اعلامیه متوقف نمی ماند و به ورود نوارهای سخنرانی های امام به کشور منجر شد. موضوعی که خشم شاه را برانگیخت و او را به تصمیمی مهم واداشت. تصمیمی که بسیاری آن را جرقه انقلاب و اشتباهی بزرگ قلمداد می کنند.
● اعتراضات تبریز در قم کلید خورد
فریدون هویدا، نماینده ایران دوره پهلوی در سازمان ملل در کتاب «سقوط شاه» می نویسد: «موقعی که خبر ورود و پخش قاچاقی نوارهای خمینی به گوش شاه رسید، او را به شدت نسبت به سستی پلیس امنیتی خود خشمگین کرد، و برای آنکه ضمن عمل مقابله به مثل، دست به انتقامجویی هم زده باشد، بدون مشورت با کسی دستور داد مقاله ای سراپا بدگویی و ناسزا برای صدمه زدن و تخریب (امام) خمینی انتشار یابد و وزیر اطلاعات آن زمان را مأمور این کار کرد و نیز یکی از روزنامه های مهم تهران را وادار ساخت تا این مقاله را به چاپ برساند، ولی انتشار این مقاله همچون جرقه ای بود که با بشکه باروت تماس پیدا کرده باشد. بروز عکس العمل نسبت به مقاله مذکور دیری نپایید و روز بعد از چاپ آن در شهر قم شورشی به پا شد که طی آن مردم شهر با برپایی تظاهرات در اطراف مسجد، علیه انتشار مقاله توهین آمیز در مورد رهبر مذهبی خود اعتراض کردند و بر اثر تیراندازی قوای ارتش و پلیس به سوی آنها عده ای کشته شدند.»
اولین اعتراضات به این مقاله فردای انتشار آن از سوی روحانیون و طلاب قم صورت گرفت.
● ...و ناگهان «مرگ بر شاه»
قیام مردم قم که به کشته و مجروح شدن شماری از آنان انجامید، موجی بزرگ را علیه رژیم شاه در سراسر کشور به وجود آورد. از جمله شهرهایی که در اعتراض به کشتار مردم قم علیه رژیم بپاخاست تبریز بود. جایی که برای اولین بار شعار «مرگ بر شاه» سر داده شد. سردار حسین علایی از فرماندهان جبهه و جنگ که در قیام ۲۹ بهمن سال ۵۶ تبریز حضور فعال داشت، درباره چگونگی شکل گیری این قیام می گوید: «برای برگزاری مراسمی در چهلم شهدای طلاب و مردم قم، آیت الله قاضی طباطبایی اطلاعیه ای صادر کرد و از مردم تبریز خواست در مراسم چهلم شهدای قم در مسجد میرزا یوسف آقا (قزللی) تبریز شرکت کنند. شعار مرگ بر شاه برای اولین بار در جریان همین مراسم توسط مردم تبریز سرداده شد.» به دنبال اطلاعیه آیت الله قاضی، اقشار مختلف مردم تبریز از اولین ساعات صبح در مقابل مسجد میرزایوسف آقا اجتماع کردند. دانشجویان، دانشگاه را به کلی تعطیل کردند و به طور انفرادی روانه مسجد شدند. تمام مغازه ها و بازار تعطیل بودند. هر چه به ساعت زمان آغاز ختم نزدیک تر می شد بر جمعیت متراکم عزاداران افزوده می شد. به طوری که طبق اسناد تاریخی شمار مردم به بیش از ۲۰ هزار نفر رسید.
حسین علایی درباره این واقعه می گوید: «یکی از دانشجویان به نام محمد تجلی به اهانت رئیس کلانتری اعتراض کرد که با ضرب گلوله رئیس کلانتری به شهادت رسید، در این هنگام مردم جنازه شهید را بر دوش گرفته و شعارهای مرگ بر شاه، درود بر خمینی و یا حسین سر دادند. مردم در مسیر حرکت خود به مراکز فساد مانند شراب فروشی ها، بعضی بانک های متعلق به بهائیان و مراکز وابسته به رژیم شاه حمله کردند.»
ذکر این نکته که شعار «مرگ بر شاه» برای اولین بار در قیام مردم تبریز شنیده شد تنها به خاطرات حسین علایی محدود نمی شود. فریدون هویدا هم در کتاب «سقوط شاه می نویسد: «هنوز مدتی از واقعه قم نگذشته بود که در ۱۸ فوریه ۱۹۷۸ ۲۹ [ بهمن۱۳۵۶ ] چندین هزار تن از مردم تبریز به عنوان بزرگداشت چهلم کشته شدگان حادثه قم دست به تظاهرات زدند و به دنبال آن نیز شورشی پدید آمد که بنا به گفته شاهدان عینی، در خلال آن برای اولین بار شعار «مرگ بر شاه» شنیده شد.»
● مرگ بر شاه؛ در تاسوعا نه، در عاشورا آری!
آنچه در تبریز باعث شد مردم شعار مرگ بر شاه بدهند خشونت عریانی بود که عمال حکومتی علیه مردم بی دفاع روا داشتند اما شعار «مرگ بر شاه» شعار ساده ای نبود. شعاری استراتژیک بود که بعدها به عنوان نمادی از حرکت مردم علیه اساس سلطنت در سال ۱۳۵۷ مورد استفاده قرار می گرفت. اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود به اختلاف میان مبارزان درباره استفاده یا عدم استفاده از این شعار اشاره می کند. وی می نویسد: « وقتی من از [زندان] آمدم با دو جریان کاملاً روشن مواجه شدم. جریان های غیراسلامی که آماده پیروزی انقلاب نبودند. آنها فکر می کردند بهتر است رژیم حفظ شود و شاه به صورت عروسکی باشد و سلطنت کند و حکومت نکند و آزادی مطبوعات و احزاب و این جور مسائل شود و می گفتند آمادگی اداره کشور را ندارند. شورای سلطنتی و غیره را قبول داشتند، مذاکرات زیادی در این مقطع داشتیم با افرادی که الان نمی خواهم اسم ببرم. مکرر در منزل سران آن ها جلسه داشتیم. یک بار هم در حسینیه ارشاد و در منزل آقای مطهری جلسه داشتیم. آن ها از ما می خواستند که خدمت امام برویم و بگوییم روی سقوط شاه اصرار نکنند. در سفری که آیت الله منتظری به پاریس داشتند.
آن ها اصرار می کردند این پیام را به امام بدهیم که سقوط شاه فعلاً ممکن نیست. حتی برای راهپیمایی ها که باید شعار تعیین می کردیم، همیشه این بحث را داشتیم که آنها می گفتند شعار«مرگ بر شاه» ندهیم.» همانطور که از سخنان هاشمی مشخص است اختلاف بر سر استفاده از شعار «مرگ بر شاه» در میان جریان های مختلف مبارزه اختلافی مبنایی درباره معنای غایی این شعار بوده است. هاشمی درباره این حساسیت می گوید: «از اوایل محرم که درگیری ها زیاد شد و مردم بر پشت بام ها رفتند و حوادث سرچشمه پیش آمد و امام آن بیانیه «خون بر شمشیر پیروز است» را دادند، موج جدیدی در مردم ایجاد شده بود و ساواک ما را تهدید جدی می کرد که ما شعار «مرگ بر شاه» را تحمل نمی کنیم و در این مورد مرگ هر تعداد آدم را قبول داریم.» در آستانه برگزاری مراسم تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷، حامیان امام که حذف شعار «مرگ بر شاه» را بر ضد ایدئولوژی انقلابی خود می دیدند با وجود تهدیدات ساواک و مخالفت های جریان معتقد به اصلاح، به ترفند جالبی دست زدند. این ترفند به روایت هاشمی چنین بود: «یکی از بحران های ما همین دوران عاشورا و تاسوعا بود. از طرفی تهدید به کشتار بود و ما نگران مردم بودیم.
از طرفی حذف شعار «مرگ بر شاه» درست برخلاف سیاست امام بود و هم تمایلی بود به سیاست کسانی که مخالف حذف شاه بودند. یک راه حل جالبی پیدا شد که کلاه خوبی سر رژیم رفت. ما پذیرفتیم روز تاسوعا شعار «مرگ بر شاه» نباشد. رژیم مطمئن شد که موفق شده که این شعار را حذف کند. البته ما پذیرفته بودیم که هم عاشورا و هم تاسوعا این شعار نباشد. اما تصمیم اصلی ما این نبود. روز تاسوعا شعار مرگ بر شاه یا گفته نشد یا خیلی کم گفته شد که هم رژیم مطمئن شد، هم رفقای آن تیپی ما، که خط دارد درست می شود. ولی روز عاشورا جبران شد. البته یک مقدار فشار از بیرون آمد چون اگر آن فشار نبود آن ها نمی گذاشتند ما کارمان را انجام دهیم. از پاریس تلفن شد و به شدت فشار آمد که چرا این شعار حذف شده؟ ما برنامه را به آن ها نگفتیم ولی تلفن ها به همه منعکس شد و عاشورا شعارها اوج گرفت و تا رژیم تصمیم بگیرد برنامه ما تمام شد.» شعار مرگ بر شاه در روزهای منتهی به پیروزی انقلاب یکی از مهمترین شعارهای تظاهرکنندگان بود. خشم مردم از جنایات رژیم پهلوی و مطالبه آن ها برای برچیدن بساط سلطنت از جمله مواردی بود که این شعار را در چشم ناظران داخلی و خارجی به شعاری مهم و استراتژیک تبدیل می کرد.
حتی اهمیت این شعار آنچنان بود که هر گاه که این شعار در راهپیمایی ها کم رنگ می شد مردم با سر دادن شعاری دیگر یعنی «بگو مرگ بر شاه» به خاطر یکدیگر می آوردند که پایان نظام سلطنت هدف غایی است و راهی جز رفتن محمدرضا پهلوی وجود ندارد. این شعار در دوران انقلاب بارها و بارها شنیده شد. چه آن هنگام که پس از فرار شاه، مردم در خیابان ها به شادمانی می پرداختند و چه زمانی که در بهشت زهرا بر مزار شهدای انقلاب می رفتند. «مرگ بر شاه» از جایی به بعد تابلوی مکتبی بود که با رفتن شاه به هدف می رسید. نهضتی که در ۲۲ بهمن ۵۷ سرانجام به پیروزی رسید.
نویسنده : سید نیما حسینی
منابع: تاریخ ایرانی
۱ سقوط شاه، فریدون هویدا، ترجمه ح.ا.مهران، انتشارات اطلاعات، تهران، ۱۳۷۰
۲ گفت وگوی روزنامه رسالت با سردار حسین علایی، ۸۵.۱۱.۲۹
اخبار ویژه
در دیدار هزاران نفر از زنان و دختران؛
بحران انرژی در سایه اختلافات نفت و نیرو؛
سکوت اصلاحطلبان
نظرات بینندگان
جدیدترین اخبار پربازدید ها
