چرا مناظرات صداوسیما همه جریانات را ناراضی می کند؟ / راهکارهایی برای ارتقاء مناظرات تلویزیون

سرویس نقد رسانه پایگاه 598 - طبیعی است که در یک مناظره، طرف بازنده به اصل مناظره و مدیریت آن اعتراض کند. اما وقتی در یک سلسله مناظرات، تمامی گروه های شرکت کننده از جریانات مختلف سیاسی به نحوه برگزاری بحث اعتراض می کنند، نشان از ضرورت بازبینی نحوه عملکرد اداره کنندگان دارد.

پس از مناظرات جنجالی انتخابات سال 88، صدا و سیما کج دار و مریض هر از چندگاهی مناظراتی را برگزار نموده است. هرچند برگزاری مناظرات چالشی هنوز برای عده ای از تصمیم گیران کلان نظام مورد قبول نیست، اما به هر جهت جناب ضرغامی به دلیل درک این ضرورت، تا حدودی سعی کرده اند در این کار پیشرو باشند. تاکنون 5 سری مناظرات جدی در صدا و سیما برگزار شده است که سه تای آنها تعطیل (رو به فردای یامین پور، پارک ملت و زاویه) و دوتا از آنها (دیروز، امروز، فردای جدید و پایش) اگرچه هنوز سرپاست، ولی با اعتراضات جریانات مختلف سیاسی مواجه شده است.


اعتراضات به برنامه زاویه از سویی از طرف مخالفین فلسفه اسلامی به جهتدار بودن مجری و از سوی موافقین آن، به اصل شکل گیری این مباحث در سطح تلویزیون بود. اعتراض به رو به فردا از سوی اصلاح طلبان به جهتدار بودن یامین پور و از سوی اصولگرایان به تمام نشدن بحث به نفع ایشان صورت می گرفت. اعتراضات اصلی به سری جدید دیروز، امروز، فردا عمدتاً از سوی طرفداران دولت، به دلیل بازسازی مجدد دوقطبی کاذب اصلاح طلب- اصولگرا و به رسمیت نشناختن دوقطبی واقعی درون جریان اصولگرایی (و در اصل، جریان طرفدار دولت) است. برنامه پایش اما به دلیل ناشیانه بودن آن مورد اعتراض قرار گرفته. شاید تنها مناظراتی که تقریباً تمام جریانات را راضی نگه داشت، مناظرات پارک ملت شهیدی فر بود که آن هم به دلایل دیگری، دوام چندانی نیافت.

قطعاً شکل گیری گفتگو و آزادی بیان در جامعه ای که زمانی عده ای از آن برای تخریب اعتقادات دینی مردم استفاده می کردند و عده ای دیگر هنوز درنیافته اند که «در فضای دهکده جهانی، سانسور مستقیم امکان ندارد»، کار بس دشواری است. اما این دشواری نه بهانه ای برای فرار نظام و صدا و سیما از آن و نه توجیهی بر غیرحرفه ای وارد شدن تلویزیون در این عرصه ی به شدت تخصصی است.

شاید بتوان دلیل اصلی اعتراضات دلسوزان انقلاب به این مناظرات را نه عدم اعتقاد ایشان به آزادی بیان، بلکه ناتوانی صدا و سیما در برگزاری آنها دانست. صدا و سیما گویی هنوز تصور نمی کند که «برگزاری مناظره» یک فن و یک تخصص است و البته پیش از آن، هنوز درنیافته که «ژورنالیسم» یک فن و تخصص است. اینکه صدا و سیما بین این دوراهی می ماند که اگر مجری خودی نیاورد، ممکن است بحث به نفع آنوری ها تمام شود و اگر مجری خودی بیاورد، بحث را جهتدار برگزار می کند و نمی تواند «آنوری ها» را جذب کند، ناشی از عدم باور صدا و سیما به «تخصصی بودن اجرای مناظره» است.

مناظرات تلویزیون BBC نشان می دهد که یک مجری می تواند کاملاً خودی باشد و در عین حال، مخاطب عام احساس جهتدار بودن نسبت به او نداشته باشد. بعنوان نمونه می توان به دو برنامه «نوبت شما» و «مناظرات جهانی» اشاره نمود. «نوبت شما» برنامه ایست که در آن مردم با شبکه بی بی سی تماس گرفته و با یکدیگر به بحث می پردازند. ما کاری نداریم که آیا این مناظرات ساختگی و یا واقعی است، مهم این است که «واقعی» جلوه می کند.

در این برنامه مجری هم وسط حرف دو طرف می آید و هم خودش اظهار نظر می کند، اما هیچ کس تصور نمی کند که او دارد اعمال سلیقه شخصی می کند. او یک وظیفه اصلی دارد: مراقبت بر باقی ماندن بحث در یک مسیر. و جالب آن است که برای اینکار، برخلاف مناظرات ما، به هیچ وجه التزامی به دادن وقت مساوی به دو طرف ندارد. متأسفانه هنوز در صدا و سیما و کشور ما تصور می شود که در مناظره، باید وقتی مساوی را به بازه های مثلاً 10 دقیقه ای تقسیم نمود و به هر کس اجازه داد در این بازه، هرچه می خواهد بگوید و اگر بحث او را در این فرصت قطع کنیم، موجب بر هم خوردن عدالت می شود. درحالیکه در مناظرات استخوان داری چون «نوبت شما» و «مناظرات جهانی» که در آن سران دنیا با هم مناظره می کنند، مهم «حرف»ی است که زده می شود و وقتی کلام منعقد شد، نفر بعد ملزم به پاسخگویی است. البته در این بین، مجری هم مواظب است طرفین روده درازی و پرحرفی نکنند و هم مراقب است بحث، حالت خطی خود را حفظ کند و به شاخه های دیگر نرود. وقتی یک سوال مطرح می شود، می بایست جواب یابد و نفر قبلی یا این جواب را نقد کند و یا بپذیرد و دوباره نفر بعد، جواب نفر اول را نقد می کند و بحث بر روی یک خط جلو می رود.

علت نافرجامی مناظرات صدا و سیما، انتخاب موضوعات کلان است. فی المثل وقتی موضوع مناظره شد «اجرای فاز دوم هدفمندی، آری یا خیر؟» این خود موضوع 10 مناظره جداگانه است. همانگونه که اجرای مناظره تخصص می طلبد (و نتیجتاً «آموزش»)، انتخاب موضوع و سوالات مورد بحث نیز نیازمند تیم تخصصی مربوط به خود است. نمی شود برنامه اقتصادی برگزار کرد و برگزار کنندگان بدون اطلاع از دعواها و اختلافات دو طرف، تازه بخواهند بحث را باز کنند و ظرف یک ساعت هم به نتیجه برسند. مثلاً در برنامه پایش هفته قبل، می بایست روی یک موضوع مانند «پایبندی دولت به قانون مصوب در فاز اول اجرای یارانه» بحث می شد.

البته اشتباه مهم دیگری که جزء کردن موضوعات را در مناظرات صدا و سیما ناممکن می کند، کم بودن تعداد آنهاست. فاصله یک هفته ای میان دو مناظره، دو آسیب جدی در پی دارد که مسبب اکثر اعتراضات است. اولاً ایجاد سوالات زیاد بی پاسخ و ثانیاً لزوم انتخاب موضوعات کلی و نتیجتاً به نتیجه نرسیدن بحث. یکی از نقاط مثبت مناظرات «رو به فردا» این بود که اگر امروز کواکبیان نکاتی مطرح می کرد که شریعتمداری فرصت پاسخ نمی یافت، زیاد جای نگرانی نبود؛ چون فردایش حسینیان به آنها پاسخ می گفت و بالعکس. وقتی مناظرات پشت سر هم باشد، نگرانی زیادی بابت بی پاسخ ماندن انتقادات و ایجاد شبهه در اذهان مردم وجود ندارد.

اشتباه صدا و سیما این است که مثلاً وقتی در یک برهه بحث اقتصادی در کشور بالا می گیرد، تصمیم به راه اندازی برنامه ای هفته ای درمورد اقتصاد می گیرد که از یک سو به دلیل فاصله زیاد آن، اثر جدی در منازعات ندارد و از سوی دیگر به محض فروکش کردن حرارت منازعات، از تب و تاب می افتد. صدا و سیما اتفاقاً می بایست در اوج منازعات، مناظراتی پیاپی برگزار کند و تا به نتیجه نرسیدن اختلافات، بحث ها را ادامه دهد. البته برای این کار، ضرورت دارد به خود بعنوان یک پایه اثرگذار در اختلافات، و نه صرفاً بازتاب دهنده مباحث دست دهم و تاریخ گذشته فضای رسانه ای کشور، باور داشته باشد. اگر برگزاری یک مناظره می تواند بر نطق رئیس جمهور اثر بگذارد، چه دلیلی دارد رسانه از آن پرهیز کند؟ اینکه می گوییم صدا و سیما هنوز ژورنالیسم را هم درک ننموده است، به همین دلیل است. اگر وظیفه رسانه اثرگذاری بر تصمیم گیری ها نیست، پس چیست؟ فقط بازتاب اخبار و تحلیل های بی اثر و سوخته؟

اشتباه دیگر صدا و سیما در برگزاری مناظرات، الزام بی مورد خود بر دادن وقت مساوی به همه جریانات و افراد است. از مسئولین سازمان سوال می کنیم که چنانچه بجای مسعود فراستی بعنوان منتقد ثابت برنامه هفت، هر هفته یکی از منتقدان دعوت می شد، این برنامه محبوبیت امروز خود را کسب می کرد؟ محبوبیتی که همگان معتقدند وجه غالب آن به دلیل حضور مسعود فراستی است. هیچ دلیلی وجود ندارد که ما فردی را که می دانیم «حرف برای گفتن دارد» و «حرف زدن بلد است» صرفاً به دلیل اعطای وقت مساوی به همه، با فرد ناوارد دیگری عوض کنیم. وقتی تجربه نشان داده که این چند نفر در میان اصولگرایان و اینها از اصلاح طلبان یارای مناظره دارند، دلیلی ندارد فردی را که بارها دیده ایم در مناظرات شکست خورده دعوت نماییم. یادمان نرود که هدف اصلی مناظره، روشن شدن حقیقت است و نه صرفاً زدن حرف ها و تریبون دادن به همه.

نهایتاً امیدواریم این انتقادات دلسوزانه، به سرنوشت دیگر انتقادات که مورد بی توجهی سازمان قرار گرفته و پس از مدتی سر به سنگ خوردن، با هزار هزینه به ذهن مسئولین می رسد، دچار نشود.