نقش امام حسن عسگری(ع) درهدایت مردم

مقدمه

حضرت امام حسن بن علیّ  العسکری(ع)، ملقّب به «زکیّ» و«عسکری» در هشتم ربیع الثانی سال 232 هجری قمری در «مدینه منوّره» از مادری پاک دامن به نام «حدیثه» یا «سوسن» چشم به جهان گشود.(1)

امام یازدهم شیعیان، در خاندان نبوّت و امامت و به دست پدر بزرگوارشان حضرت امام هادی(ع) تربیت یافتند. پس از شهادت ایشان(سال 254 هجری)، بر طبق اراده الهی و وصیّت پدر، مسئولیت هدایت و رهبری شیعیان را عهده دار شدند.

ضمن عرض تسلیت به مناسبت شهادت این حجّت برحقّ خداوند، به پیشگاه ولیّ الله الاعظم حضرت مهدی(عجّل الله فرجه الشریف) و عموم شیعیان جهان، در این نوشتار کوتاه، نگاهی اجمالی به اوضاع سیاسی- اجتماعی، حوادث و رخدادهای زمان ایشان، نقش امام عسگری(ع) و خدمات و میراث فرهنگی آن حضرت خواهیم داشت.

1- اوضاع سیاسی، اجتماعی عصر امام عسگری "علیه السلام"

الف- خلفای بنی عباس و وضع اقتصادی شیعیان

عملکرد خلفای ظالم، ستمگر و نالایق عباسی،  یکی از مسائلی است که بر همگان روشن است. آن ها بر خلاف دستورات روشن و منطقی اسلام در مورد به سازی اوضاع اقتصادی جامعه مسلمانان و رفع محرومیت از آن ها در تمام دوران خلافت ننگین و خفّت بار خود، حتی برای یک بار به نفع مردم مسلمان عمل نکردند که در این زمینه به گوشه هایی از پرونده سیاه آن ها اشاره می شود:

درآمد عمده دولت اسلامی که از خارج و صدقات بدست می آمد بنابر نقل مورّخان اسلامی بالغ بر صد ها میلیون درهم می شد که تمامی این مبلغ به جای مصرف شدن در مصارف عمومی و پیش برد وضعیت زیستی مردم، صرف ساختن کاخ های مجلل و خرید کنیزان و خوش گذرانی های حکّام ظالم و از خدا بی خبر می شد.(2)

در جمع آوری مالیات(خراج و صدقات)ماموران حکومت از انجام هرگونه شکنجه و بد رفتاری ابا نداشتند و آن را با شدیدترین نوع از مردم مطالبه می نمودند و حتی در صورت امتناع، آن ها را زندانی و یا گرفتار درندگان می کردند و روشن است که این نحوه عملکرد بر خلاف تاکیدات صریح قرآن و تعالیم انسان سازاسلام و مکتب نورانی اهل بیت(ع) در مورد جمع آوری مالیات می باشد.(3)

حاکمان عباسی، درآمدهای دولتی را صرف اداره حکومت ظالمانه و عیش و نوش های خود و درباریان می کردند و بذل و بخشش های بی اندازه به شاعران متملق دربار و غیره ابا نداشتند!.

ب - موضع امام حسن عسگری(ع)

امام یازدهم(ع) بنابر وظیفه الهی و منصب امامت و هدایت راستین امّت به سوی برنامه¬های تعالی بخش اسلام ناب محمّدی(ص) و ایجاد حکومت بر حق اسلامی و برقراری عدالت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برابر تمام انحرافات و کج روی های حاکمان جبّار بنی عباس ایستادگی کرد و برای لحظه ای عملکرد آن ها را تائید نکرد. امام(ع) تا آنجا که در توان داشت با سخنان و عمل خود نارضایتی خودشان را اعلام می کردند.

در زمانی که جامعه از فقر و بیماری رنج می برد و ناراحتی و سوء مدیریت حکومت آشکار بود و حکام به همراه درباریان در قصر های مجلّل به لهو و لعب مشغول بودند، چطور ممکن بود که امام(ع) و حجّت خدا، در برابر آن ها ساکت باشند.

طبیعی به نظر می رسد که امام عسگری(ع) به دلیل احساس مسئولیت، با سیاست دولت غاصب و ستمگر مقابله کند و مسئولیت کلیه انقلاب های آل علیّ(ع) را قبول نماید تا با جرأت و جسارت بیشتر، دامنه مخالفت ها و موضع گیری ها به رهبری حضرت گسترش یابد و امّت اسلامی از هرج و مرج حاکم  و پوچی  و ابتذال رهایی یابند. لذا  حکومت های سه گانه عباسی(حکومت معتز، مهتدی و معتمد) که در زمان امام(ع) وجود داشت به مقابله با حضرت پرداختند و با ایجاد محدودیت سیاسی و غیره، آن حضرت را در فشار و زندان قرار دادند!.(7)

ج- شورش های داخلی

شیعیان و به خصوص علویان برای نجات  از سلطه  جابرانه حاکمان عباسی و ایجاد عدالت اجتماعی بر اساس دستورات اسلام و سنت نبوی(ص)  دست به اعتراض  و شورش علیه خلفای جور می زدند که به نمونه هایی اشاره می شود:

1- قیام یحیی بن عمر طالبی(ره)

اولین پرچم شورش بر ضدّ حکومت عباسی توسط "یحیی بن عمر طالبی" در کوفه بر افراشته شد. از آنجائی که او دارای خصائص نفسانی عالی و آرمان های والای اسلامی و انسانی بود، شیعیان محروم گرد او جمع شدند. او ابتدا کوفه را فتح و زندانیان ستم دیده را آزاد نمود. اما دشمن جنایت کار با تمام قوا در برابر او ایستاد و شعله خروشان انقلاب(که نزدیک بود به وسیله آن ریشه ظلم و ستم عباسیان را خشکانده شود) را خاموش کرد و یحیی را به شهادت رساند.

پس از شهادت یحیی، شاعران در وصف پاکی، شهامت و غیرت دینی او اشعار حماسی سرودند و مردم نیز تا مدت ها در ماتم او عزاداری کردند.(8)

2- قیام زنگیان(آل زنج) در بصره

علیّ بن محمّد[صاحب الزنج/ ایرانی الاصل]، هم بر علیه ظلم و ستم عباسیان به پا خواست و موفق شد بخش وسیعی از مناطق را در اختیار خود بگیرد. اساسا یکی از عوامل مهم قیام و شورش مردم علیه خلافت عباسی ، علاوه بر ستم، فقدان عدالت اجتماعی، مسلط بودن ترکان بر حکومت بود و همین مسئله از علل مهم فساد اداری و سیاسی دستگاه خلافت به شمار می رفت. زیرا سرنوشت مردم مسلمان را ترکان نادان و نالایق بدست گرفته بودند و خلفا نیز آلت دست ترکان شده بودند حتی خلفای عباسی جزء نام خلیفه هیچ قدرتی نداشتند و ترکان، آن ها را سرگرم خوش گذرانی و مسخرگی کرده بودند که در اشعار شاعران نیز این مسئله نمایان شده است.(9)

البته امام عسکری(ع) برخی از زیاده روی ها و ادعاهای باطل او را محکوم و از او تبرّی جست. مانند اینکه فرموده باشند: "صاحب الزنج لیس منّا اهل البیت[ع]".(10)

د- انحرافات فکری، عملی و نقش امام عسگری(ع) در جلوگیری از آن ها

ظهور شعبده بازان غیر مسلمان که سعی در گمراه کردن و سست نمودن پایه های اعتقادی مسلمانان و به خصوص شیعیان را داشتند، یکی از حوادثی است که در این دوره صورت گرفت و امام(ع) نیز با تمام توان به دفاع از اسلام راستین و عقاید محکم وخلل ناپذیر آن و ابطال شبهه های دشمنان همت گماشت و دسیسه های منحرفین را که از طرف خلافت جبّار عباسیان نیز حمایت می شد  نقش بر آب ساخت.

پدیده دیگر، نسبت های دروغی بود که جاهلان خیانت کار و گمراه به مقام امامت روا می داشتند، اما با هوشیاری و استدلال و مناظره قوی مقام عصمت و طهارت[امام یازدهم علیه السلام] هدایت و خیانت دروغ گویان برملا می شد.

"اسحاق کندی" که از فلاسفه عراق بود و در باره قرآن کریم کتابی به نام « تناقص القرآن» نوشته بود، در برابر استدلال قوی و بدون جواب امام عسگری(ع) منکوب شد و کتاب خودش را آتش زد!.(10)

از جمله انحرافات عملی و پدیده های زشت این دوره، شیوع بی بند و باری و غرق شدن در شهوات و گناهان بود که به شدّت از طرف خلفا و درباریان ترویج می شد، زیرا آن ها با برپا نمودن مجالس آواز و شراب خواری و لهو و لعب، سعی در سست نمودن اعتقادات مردم و آلوده کردن آن ها به گناه داشتند، ولی در مقابل، امام عسگری(ع) با بیان معارف الهی به فرضیه مهم امر به معروف و نهی از منکر عمل می نمودند و مردم را از آلوده شدن به گناهان و دور شدن از مسیر تقوای الهی می ترسانید و آن ها را به پرهیزگاری توصیه می فرمودند.(11)

2- فعالیت های سیاسی،  عقیدتی و خدمات امام حسن عسگری(ع)

یکی از الطاف الهی که به وسیله اهل بیت(ع) در همه اوقات و به خصوص در هنگام مشکلات در بین مردم صورت می گیرد، هدایت آن ها به سوی کمال مطلق و مسلح نمودن مسلمانان به سلاح دعا و راز و نیاز با خدای قادر متعال است، چنانچه شاید هیچ کدام از ائمه معصومین(س) نباشد که از زبان گهر بار آنان ادعیه و مناجات های ارزشمند توسط راویان حدیث و اصحاب  آن ها به دست ما نرسیده باشد.

از امام حسن عسگری(ع)، دعاهای جالب و پرمحتوائی به یادگار مانده است که در آن، علاوه بر مسئله عبادت و بندگی خداوند به جنبه های عرفانی، سیاسی و اجتماعی  نیز توجه شده است کـه به قسمت هایی از آن ها اشاره می شود:

"... پروردگارا! با همه وجودم قصد درگاهت کردم و قلبم با خشوع و زاری تمام تو را نیایش کرد. تو را بهترین شفیع خود به سویت یافتم. بار خدایا دعایم را به اجابت برسان. پروردگارا! انحراف  فتنه ها ما را  فرا گرفت و پرده حیرت، ما را احاطه کرد و ذلّت و خواری در خانه هایمان را کوفت و غیر از امینان دیدنت  بر ما حاکم شدند و معادل کینه و نفرت، سرنوشت ما را در دست گرفتند و در راه نابودی بندگانت و تباهی شهرهایت کمر بستند. پروردگارا! دست آورد ما پس از تقسیم، تیول آنان شد و امارت و حکمرانی از مشورت به تسلّط گروید و پس از برگزیدگی به میراثی برای امّت گشتیم. با بهره یتیمان و بیوه زنان آلات لهو و لعب خریداری شده و اهل ذمّه بر مؤمنان  و فاسق  هر قبیله ای به سرپرستی  کارهای آنان برخواست..." (12)

امام حسن عسگری(ع) در این سخنان ارزشمند که به صورت مناجات و در حقیقت شکوه نامه ای به پیشگاه خداوند است دقیقا اوضاع خطیر و واقعیات اجتماعی حاکم بر جامعه را بازگو فرموده اند که مهم ترین آن ها عبارتند از:

1- گسترش فتنه های دهشتناک میان مسلمانان؛

2- خواری و ذلّت مسلمانان و حاکمیت غیر مسلمین بر سرنوشت آنان؛

3- فرمانروائی سفلگان و جنایتکاران در آن روزگار و حکم دادن به غیر از احکام خدا و رسول او؛

4- شیوع گناهان و منکرات مانند شراب خواری، لهو و لعب، دزدی، رشوه و... .

مبارزه دائم در زمینه های اعتقادی، فرهنگی، سیاسی با خلافت عباسی  از جمله خدمات ارزشمند امام یازدهم، حضرت امام عسگری(ع) می باشد.

امام حسن(ع) به دنبال این هدف با انواع شیوه ها به مبارزه ادامه می دادند و اذهان مردم نا آگاه را به واقعیت های اجتماعی متوجه می ساختند و اعلام می کردند که این حاکمیت فعلی مورد رضایت خداوند و رسول گرامی او نیست. زیرا در این حاکمیت، احکام خدا پیاده نمی شود و ارزش های اسلامی به مسخره گرفته می شود. منکرات و فحشا در جامعه شیوع دارد. حاکمان دارای صفات الهی و قرآنی نیستند. اموال و حقوق مردم پایمال شده است. امام عسگری(ع) تا حد امکان در ملاقات های خصوصی با اصحاب و یاران خود خطرات  جبران ناپذیر خلفا و درباریان را نسبت به جامعه اسلامی گوش زد می نمودند.

عملکرد روشن گرایانه و به حقّ امام(ع) باعث شد تا خلفا نسبت به وجود ایشان در میان مردم حسد بورزند و بر دستگاه و خلافت چند روزه خود بیمناک شوند. مستعین دستور داد امام عسکری(ع) را حبس نمایند و پس از او معتز، مهتدی، معتمد نیز به مخالفت با امام برخواستند تا جائی که آن حضرت دائما در اذیّت و آزار و شکنجه به سر می برد.(13)

تربیت اصحاب و حاملان حدیث، نگاشتن نامه به شیعیان و علاقه مندان به خاندان ولایت و امامت، تفسیر آیات  قرآن و بیان محکم  و متشابه آن و بیان روایات اعتقادی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی از جلوه های هدایت و خدمات فرهنگی امام حسن عسگری(ع)بود.

3- شهادت امام عسگری(ع)

امام یازدهم شیعیان جهان حضرت عسگری(ع) پس از 6 سال امامت و رهبری جامعه به ظاهر اسلامی و پر آشوب و سپری شدن 28 سال از عمر شریفشان در اوائل ماه ربیع الاول سال 260 هجری توسط معتمد عباسی مسموم و در هشتم این ماه به شهادت رسید. پیکر پاک و مطهّر آن حضرت پس از غسل و کفن و اقامه نماز توسط فرزند عزیزشان حضرت مهدی(عج) در همان منزل مسکونی(بارگاه فعلی در کنار مدفن منّور پدر بزرگوارش حضرت امام هادی"علیه السلام") به خاک سپرده شد.(15)

پس از شهادت امام یازدهم شیعیان، امامت و رهبری شیعه(طبق روایت منقول از پیامبر بزرگوار حضرت محمّد "صلّی الله علیه وآله" و امامان معصوم"علیهم السلام" و وصیت آن حضرت"علیه السلام") به فرزند عزیزش حضرت مهدی موعود، بقیّت الله الاعظم"عجّل الله فرجه الشریف" که در سنّ 5 سالگی بودند، منتقل شد.  

"فسلام علیه یوم ولد و یوم استشهد و یوم یبعث حیّا"

-----------------------------------------------------------------------------------------

یادداشت ها:

1- شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد[ع] ص335؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب(ع) ج4 ص421؛ کلینی، اصول الکافی ج1 ص421؛ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی ص367؛ اربلی، کشف الغمة فی معرفه الائمة(ع) ج2 ص402.

2- جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی ج5 ص79؛ آقائی و... ، درس نامه تاریخ عصر غیبت ص 72.

3- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ج6 ص268؛ آقائی و... ، درس نامه تاریخ عصر غیبت ص 6- 72.

4- ابو الفرج الاصفهانی، الاغانی ج14 ص193.

5- القرشی، حیاة الامام العسکری(ع) ص196.

6- مسعودی، مروج الذهب ج2 ص366.

7- طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی ص356.

8- ابن اثیر، الکامل ج5 ص314؛ ابو الفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبیین ص 511.

9- مسعودی، مروج الذهب ج4 ص61؛ الفخری ص181؛ بحار الانوار ج50 ص311.

10- ابن شهر آشوب، المناقب... ج4 ص428؛ محدّث قمی، سفینة البحار ج 1 ص 559.

11- همان، ج4 ص424؛ بحار الانوار... ج50 ص258.

12- سید ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات ص63 تا 67[ به نقل از زندگانی امام حسن عسگری(ع) ص214 تا 222].

13- مسعودی، مروج الذهب ج4 ص124؛ سیوطی، تاریخ الخلفا ص360.

14- به کتب رجال شیخ طوسی، نجاشی، کشّی، معجم رجال الحدیث و قاموس الرجال مراجعه شود.

15- طبرسی، اعلام الوری ص36 مفید، الارشاد... ص345؛ پیشوائی، سیره پیشوایان... ص616

حجت الاسلام عبّاس جعفری / کارشناس ارشد تاریخ معاصر