ريزش 50 درصدي بدنه اجتماعي اصلاح‌طلبان پس از فتنه

بررسي‌هاي انجمن دانش آموختگان علوم اجتماعي دانشگاه تهران نشان مي‌دهد عدم تمكين سران جريان اصلاحات به حكم قانون در انتخابات سال 88 موجب شده است پايگاه 33 درصدي راي اين جريان به حد معناداري با ريزش روبرو شود.

به گزارش رجانيوز، انجمن دانش‏آموختگان علوم اجتماعي دانشگاه تهران، با انتشار گزارشي و با استناد به چندين نظرسنجي معتبر تحليل جامعي از سبد راي و وضعيت بدنه اجتماعي جريان اصلاحات ارائه كرده است.

در گزارش اين انجمن با اشاره به ريزش معنادار بدنه اجتماعي اصلاح طلبان پس از فتنه 88 آمده است:  

در انتخابات ریاست جمهوری دهم (سال88) نامزدهای اصلاح طلب(موسوی و کروبی) توانستند در مجموع با اخذ 5/13 میلیون رأی ، در حدود 33 درصد آرای انتخاباتی را به خود اختصاص دهند. اما عدم تمکین بزرگان این جریان به قانون و پذیرش شکست در انتخابات و انجام اقدامات ساختارشکنانه باعث شد اولاً پایگاه مردمی این جریان به مرور با تغییرات کمّی مواجه شود و ثانیاً جریانات جدید و معتدل تری در این طیف ایجاد و تقویت شدند که بروز و ظهور آن را در انتخابات مجلس نهم (سال90) شاهد بودیم.

در این پژوهش که تمامی ادعاهای آن بر مبنای نظرسنجی های معتبر و علمی چندین مرکز نظرسنجی در کشور می باشد ، سعی شده است پایگاه واقعی طیف اصلاح طلب در بین مردم مورد مطالعه قرار گرفته و وزن هر کدام از تشکل ها و احزاب اصلاح طلب مورد مطالعه قرار گیرد. اهمیت اینگونه پژوهشها در آنست که با توجه به نزدیک بودن انتخابات ریاست جمهوری یازدهم، جریانات و شخصیت های سیاسی برآورد واقعی تری نسبت به طیف اصلاح طلب داشته باشند و همچنین طیف اصلاح طلب نیز با آسیب شناسی به موقع ، زمینه حضور خود را –در چارچوب پذیرش اصول نظام- در انتخابات سال آینده فراهم کند.

البته بقیه جریانات سیاسی کشور نظیر اصولگرایان و دولت نیز به چنین برآوردی از پایگاه اجتماعی خود نیاز دارند که بر این اساس انجمن دانش آموختگان علوم اجتماعی دانشگاه تهران ، پژوهش های خود را در این خصوص در آینده نزدیک منتشر خواهد کرد. یادآوری می شود که مبنای این پژوهش بر اساس یافته های نظرسنجی های مختلف در سه سال اخیر بوده و تحلیل و چرایی این یافته ها مجالی دیگر می طلبد. 

میزان اعتبار نظرسنجی های انتخاباتی در ایران

انجام پژوهش هایی نظیر نظرسنجی در ایران که مبتنی بر نظرات مردم است دارای اشکالاتی است که این آسیب ها به دو عامل مهم پرسش گر (مرکز نظرسنجی کننده) و پاسخگو (نظرات مردم) ختم می شود . یعنی اولاً مراکز علمی معتبر که به ارائه نظرسنجی می پردازند انگشت شمار است و ثانیاً برخی خصوصیات روانشناختی در مردم ایران وجود دارد که اعتبار نظرسنجی را با ابهام مواجه می کند. اما در سالهای گذشته سرمایه گذاری امیدبخشی بر بحث نظرسنجی شده که باعث افزایش اعتبار نظرسنجی های سیاسی و اجتماعی گردیده است. یکی از نشانه های این اعتبار تطبیق نظرسنجی های انتخاباتی با نتایج انتخابات برگزار شده است. این تطبیق نشان می دهد که در چند سال گذشته اعتبار نظرسنجی ها افزایش یافته و همواره به یکی از آمارهای جدی و اطمینان بخش در رقابت های انتخاباتی تبدیل شده است. در حال حاضر مرکز تحقیقات صداوسیما، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا)، مرکز سنجش افکار بسیج(پژوهشکده مطالعات و تحقیقات بسیج) ، مرکز افکارسنجی ناجا(معاونت اجتماعی ناجا) و نظرسنجی های برخی مراکز پژوهشی دیگر از داده های معتبر و قابل اعتماد برخوردار است. در ذیل به برخی از این نظرسنجی های انتخاباتی که قابلیت تطبیق با نتیجه واقعی انتخابات را دارد اشاره می شود:

جدول شماره 1: نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما در سال 76

جدول شماره 2: نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما در سال 84

جدول شماره 3: نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در سال 88

*این مرکز دارای گرایشات چپ و اصلاح طلبانه بوده و در سال 88 از جریانهای نزدیک به موسوی محسوب می شد.

جدول شماره 4: نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما در سال 88

جدول شماره 5: پژوهش انجمن دانش آموختگان علوم اجتماعی در انتخابات سال 90 (مجلس نهم-دور اول)

تغییرپایگاه رأی اصلاح طلبان پس از انتخابات سال88

در نظرسنجی که در شهریور 1388 در سطح ملی انجام شده است 23 درصد پاسخگویان گفته اند در صورت برگزاری مجدد انتخابات ریاست جمهوری دهم ، اصلاح طلبان را ترجیح خواهند داد(جدول 6). در ادامه 52درصد از جمعیت 23 درصدی اذعان داشته اند که به موسوی و کروبی رای نخواهند داد و با فرض ثابت بودن نامزدهای انتخابات (احمدی نژاد،موسوی،رضایی و کروبی) رای سفید را به صندوق خواهند انداخت. تحلیل این گزاره ها بدان معناست که از جمعیت 33 درصدی که در انتخابات دهم ریاست جمهوری به گزینه های اصلاح طلبان (موسوی و کروبی) رای داده اند ، 10 درصد دچار ریزش شده و از 23 درصد که هنوز به اصلاح طلبان گرایش داشته اند در حدود 12 درصد (52 درصد از 23درصد) به گزینه های معتدل اصلاحات تمایل داشته و 11 درصد (48 درصد از 23 درصد) هنوز به چهره های رادیکال این جریان یعنی موسوی و کروبی متمایل بوده اند.

جدول شماره6 : تغییر پایگاه رای اصلاح طلبان در شهریور 88

ریزش 10 درصدی پایگاه انتخاباتی اصلاح طلبان به فاصله سه ماه پس از انتخابات را می توان اینگونه تحلیل نمود که بخش زیادی از این ده درصد متعلق به جریان سیاسی اصولگرایان حامی میرحسین و طیف مردمی سنتی و تثبیت نشده سیاسی است که بر اساس سابقه دوران نخست وزیری موسوی به وی رأی داده اند و با مشاهده ساختارشکنی وی و عدم تمکین به قانون ، از همراهی با گزینه اصلاح طلبان منصرف شده اند. اما در مقابل 23 درصد مردم نیز پایگاهی را شامل می شوند که جهت گیری های تثبیت شده ای را در تمایل به طیف اصلاحات (معتدل و رادیکال) ابراز می کنند.

تأیید ریزش ها در نظرسنجی دانشگاه مریلند امریکا

در نظرسنجی که توسط موسسه امریکایی پیپا (PIPA) با همکاری دانشگاه مریلند امریکا در تاریخ 27 آگوست الی 10 سپتامبر 2009 (شهریور 88)  به روش تلفنی و با استفاده از پرسشگران ایرانی از جمعیت شهری و روستایی ایران انجام شده است نتایج ریزش پایگاه مردمی طیف رادیکال اصلاح طلبان که در بالا بدان اشاره نمودیم تأیید می گردد. در این نظرسنجی تنها «8 درصد» پاسخگویان ابراز داشته اند «در صورت برگزاری مجدد انتخابات به موسوی رأی خواهند داد» و «1 درصد» نیز با رأی دوباره به «کروبی» موافق بوده اند. این در حالیست که در همین نظرسنجی «49 درصد» گفته اند دوباره به «احمدی نژاد» رأی خواهند داد و «2 درصد» نیز «رضایی» را انتخاب خواهند کرد.

جدول شماره7 : نظرسنجی دانشگاه مریلند در شهریور 88

گرایشات اصلاح طلبی در مقطع انتخابات مجلس نهم

نتایج نظرسنجی هایی که در سال 90 و در مقطع انتخابات مجلس نهم در سطح کشور انجام شده است گویای آنست که پایگاه مردمی اصلاح طلبان در جامعه آماری شهری و روستایی بسیار متفاوت است ، اما در تراز میانگین ملی در نظرسنجی های مختلف بین 19تا 26 درصد نوسان دارد. بطوری که در نظرسنجی یکی از مراکز معتبر نظرسنجی (مرکز A- جدول 8) که در اواخر بهمن سال 90 در سطح ملی انجام شده است، 19 درصد پاسخگویان علاقه خود را به اصلاح طلبان ابراز داشته اند. (البته این ظرفیت در روستاها 15 درصد و در شهر تهران 28 درصد می باشد) .

جدول شماره 8 : نظرسنجی مرکز A – اواخر بهمن 90

در نظرسنجی دیگری که توسط یکی دیگر از مراکز نظرسنجی در اوایل اسفند همان سال انجام شده است ظرفیت مردمی طیف اصلاح طلب در سطح ملی به به 26 درصد افزایش یافته است. بطوری که در شهر تهران نیز این ظرفیت در حدود 31 درصد برآورد شده است. (جدول9)

جدول شماره 9 :  نظرسنجی مرکز B – اوایل اسفند 90

همچنین پیش بینی پاسخگویان از «پیروزی جریان اصلاح طلب» در انتخابات مجلس نهم – بعنوان جریان غالب- در هر دو نظرسنجی نسبت به ارزیابی از «محبوبیت اصلاح طلبان» عدد کمتری است که در تفسیر آن باید از تحلیل های روانشناختی بهره جست. بر اساس ویژگی های روانشناسی سیاسی مردم ایران، برآورد مردم از محبوبیت یک جریان سیاسی و اجتماعی ، غالباً بیانگر گرایشات سیاسی و اجتماعی خودشان می باشد. به نحوی که مردم در ارزیابی های خود از محبوبیت یک جریان سیاسی در «بین مردم» ، اکثراً جریان سیاسی مطلوب خود را با جریان سیاسی مطلوب غالب مردم یکی می پندارند.

 آنچه تحلیل این داده ها را اهمیت بخش می کند آنست که ارزیابی از میزان «محبوبیت» یک جریان، گویای «تعلق عاطفی» پاسخگویان به آن جریان و ارزیابی از میزان «رأی آوری» یک جریان نیز گویای ارزیابی از «ارزیابی واقعی» پاسخگویان از میزان اقبال اکثریت مردم به این جریان و و جود «ظرفیت واقعی» یک جریان در بین مردم تفسیر می شود و همواره بین این دو ارزیابی فاصله وجود دارد اما هر چه این فاصله ببیشتر باشد (تعلق عاطفی با فاصله بیشتری از ارزیابی واقعی باشد) اولاً گویای آنست که جامعه آماری مورد پژوهش (در اینجا اصلاح طلبان) امید چندانی برای پیروزی نداشته و نوعی از یأس و دلزدگی در بین آنان مشاهده می شود که علت آن را باید در حرکت های ساختارشکنانه برخی بزرگان اصلاحات و به چالش کشیدن ظرفیت های قانونی انتخابات جستجو کرد.  ثانیاً این فاصله، گویای آنست که سوژه مورد مطالعه (اصلاح طلبان) در میدان رقابتهای انتخاباتی و برای حرکات اعتراضی و ساختارشکنانه ظرفیت پایینی دارد؛ چرا که به ظرفیت واقعی خود واقف است و یا این ظرفیت را پایین تر از حد واقعی خود می داند. این نکته از آنجا قابل اهمیت است که در فتنه سال 88 ، ارزیابی بخشی از بدنه اجتماعی متمایل به اصلاح طلبان از پیروزی در انتخابات، بیشتر از ظرفیت واقعی اجتماعی این جریان نمود یافته بود. و همین مسأله باعث باورپذیری تقلب و به میدان کشیدن برخی نیروهای مردمی اصلاح طلب برای حرکات اعتراضی بود .

نظرسنجی دیگری که در تاریخ 4 اسفند 90 در سطح مراکز استانها و شهرهای کوچک کشور انجام شده است نیز بگونه ای دیگر نتایج فوق را تأیید می کند. در این نظرسنجی در سطح ملی 22 درصد پاسخگویان رقابت اصلی در انتخابات مجلس نهم را بین اصولگرایان و اصلاح طلبان می دانند که گویای ارزیابی از ظرفیت واقعی اصلاح طلبان می باشد. بقیه پاسخگویان نیز رقابت را بین اصولگرایان با اصولگرایان  و افراد مستقل با اصولگرایان ارزیابی کرده اند. (جدول 10)

جدول شماره 10 : ارزیابی از رقابتهای مجلس نهم – اسفند90

پایگاههای اجتماعی تثبیت نشده اصلاح طلبان

بر اساس پژوهش های دیگری که در ایام انتخابات مجلس نهم انجام شده است برخی نظرسنجی ها بگونه ای طراحی شده که ظرفیت پایگاه اجتماعی تثبیت نشده اصلاح طلبان نیز مورد ارزیابی قرار گیرد. به معنای دیگر بخشی از پاسخگویان که ممکن است در صحنه انتخابات و تحت شرایط سیاسی و اجتماعی به سمت اصلاح طلبان متمایل شوند نیز مورد بررسی قرار گرفته است. بر مبنای این نظرسنجی ها در سطح ملی در حدود 17 درصد پاسخگویان تمایل نسبی خود را به اصلاح طلبان به صورت انتخاب گزینه «تاحدی» نشان داده اند. البته بخشی از این 17 درصد جزو بدنه اجتماعی اصلاح طلب محسوب می شوند و بخش دیگر ممکن است در شرایط انتخاباتی به سمت اصلاح طلبان متمایل شوند. معنای دیگر این گزاره آنست که بخش دیگری از این 17 درصد ممکن است با توجه به شرایط متفاوت صحنه انتخابات ، به اصلاح طلبان متمایل نشوند و یا حتی به اصولگرایان تمایل خود را نشان دهند. در هر صورت این طبقه سیاسی از مردم، طبقه ای هستند که واجد پایگاه تثبیت انتخاباتی نیستند و تحت تأثیر فضای سیاسی کشور جهت گیری خود را مشخص می کنند. (جدوال 11 و 12)

جدول شماره 11 : پایگاه رأی اصلاح طلبان به تفکیک جغرافیایی(شهر-روستا) اواخر بهمن 90

جدول شماره 12 : سطح ملی (مراکز استانها) –سال 90

پایگاه نخبگانی حامی اصلاحات

در نظرسنجی که در اسفند 90 در شهر تهران و در جامعه نخبگانی اساتید و دانشجویان و طلاب اجرا شده است 34 درصد اساتید و 38 درصد دانشجویان ، معتقد بودند که اصلاح طلبان محبوبترین جناح سیاسی در کشور هستند. همچنین در بین طلاب تهران نیز تنها در حدود 7 درصد به چنین گزاره ای اعتقاد داشته اند.(جدول 13)

با این حال در همین نظرسنجی تنها 12 درصد اساتید و 15 درصد دانشجویان معتقد بوده اند جناح اصلاح طلب بیشترین رأی را در انتخاب مجلس نهم کسب خواهد کرد.

این نتایج گویای آنست که جامعه نخبگی اصلاح طلب در مقایسه با سال 88 ، ارزیابی واقعی تری از پایگاه مردمی اصلاح طلب پیدا کرده است. چنانچه نتایج انتخابات مجلس نهم نیز عدم غلبه اجتماعی اصلاح طلبان را به اثبات رسانید.

جدول شماره13: پایگاه نخبگانی اصلاح طلبان در شهر تهران

سهم خاتمی و هاشمی در پایگاه رأی اصلاح طلبان

جدول شماره14 : سهم خاتمی و هاشمی در پایگاه رأی اصلاح طلبان در سطح ملی – اوایل اسفند 90

جدول شماره 15 : سهم خاتمی و هاشمی در مراکز استانها

سهم احزاب و جریانهای اصلاح طلب از پایگاه اجتماعی انتخابات

جدول شماره 16: میزان علاقه به احزاب و جریانهای اصلاح طلب- 2 اسفند 90

جدول شماره 17 : میزان رأی به احزاب و جریانهای اصلاح طلب – 9 اسفند 90

پایگاه اجتماعی اصلاح طلبان در آبان 91

نظرسنجی دیگری که در آبان امسال (91) و در سطح ملی انجام شده است حاکی از آنست که پایگاه مردمی جریانات اصلاح طلب در حدود «یک چهارم» جمعیت واجدین رأی می باشد. بطوری که «24درصد» پاسخگویان ابراز داشته اند در انتخابات آینده ریاست جمهوری به نامزد اصلاح طلبان رأی خواهند داد. بر اساس نتایج این نظرسنجی «بیشترین پایگاه مردمی» این جریان در استان «یزد» (28درصد) مشاهده شده است و استان «آذربایجان شرقی»-زادگاه موسوی- با «14درصد» و «کرمان»-زادگاه هاشمی- با «17درصد» جزو استانهایی هستند که از کمترین ظرفیت مردمی اصلاح طلبی برخوردارند. (جدول18)

جدول شماره18 : نظرسنجی آبان 91

جمع بندی

1-     در جمع بندی این گزارش می توان چنین ادعا نمود که اصلاح طلبان با حداقل پایگاه اجتماعی 15 درصد و حداکثر 30 درصدی در سطح ملی می توانند در صحنه انتخابات ظاهر شوند. بدین معنا که با شکل گیری شرایط متفاوت برای اصلاح طلبان در انتخابات که به عوامل مختلفی نظیر میزان مشارکت ، کاندیدای اصلاح طلب و آرایش سیاسی دیگر گروههای انتخاباتی بستگی دارد ، در حالتی بسیار خوش بینانه می توانند 30 درصد آرای انتخاباتی را کسب نمایند. همچنین توان این جریان در کسب آرای تثبیت نشده مردمی که بین اصولگرایان و اصلاح طلبان و دولت در رفت و آمد است در میزان اقبال عمومی موثر می باشد.

2-     انتخابات مجلس نهم (سال90) نشان می دهد که اگر بزرگان اصلاح طلب هم در میدان انتخابات حاضر نشوند بخش مهمی از پایگاه اجتماعی اصلاح طلبان در انتخابات حاضر است و این حضور موجبات شکل گیری گروهها و ائتلافهای جدید با گرایشات معتدل در جریان اصلاح طلبی را فراهم می نماید.

3-     نتایج بیانگر آنست که هنوز خاتمی بیشترین سهم را در بین پایگاه مردمی اصلاح طلب داراست ، هر چند در سطح ملی و در مقایسه با جریانات دیگر ، سهمی در حدود 20 درصد را در بهترین شرایط به خود اختصاص می دهد. همچنین هاشمی نیز در جبهه اصلاح طلبان ، موقعیت مطلوبی نداشته و شرایط حضور مستقیم در صحنه انتخابات (حضور خودش و حمایت ار افراد) را ندارد.

4-     گرایشات رادیکال در بین طیف مردمی اصلاح طلب در حال کاهش است، بطوری که تندورهایی نظیر عبدالله نوری به زبان نرم در صحنه سیاسی گرایش یافته اند.

5-     با توجه به تجربه انتخابات های برگزار شده از مجلس هفتم به بعد و حضور جدی اصولگرایان و دولت در انتخابات 92، این احتمال بسیار بعید است که اصلاح طلبان بتوانند شرایطی مانند 2 خرداد 76 را تجربه کنند.