سه سناريوي محتمل در هدفمند كردن يارانه‌ي بنزين

ميثم دهقان (كارشناس ارشد شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران): كاهش 40 درصدي مصرف بنزين، 12 ميليارد دلار صرفه جويي ارزي، ساماندهي و برنامه ريزي حمل و نقل عمومي، افزايش 150 درصدي هزينه‌ي بنزين براي مالكين خودرو با فرض ثبات در مصرف 120 ليتر در ماه بدون ايجاد انتظارات تورمي، ايجاد بانك اطلاعات به هنگام خودرو و ... از دستآوردهاي چشمگير سهميه بندي بنزين طي سه سال گذشته است. با توجه به دستاوردهاي فوق و همچنين اظهارات آقاي رويانيان مبني بر تداوم سهميه بندي بنزين با اجراي قانون هدفمند كردن يارانه ها، سه سناريوي محتملِ زير پيش روي تصميم گيران قرار دارد:

سناريوي اول: تخصيص 60 ليتر بنزين سهميه‌اي با قيمت 300 تومان و عرضه‌ي بنزين آزاد به قيمت 600 تومان
سناريوي دوم: تداوم 60 ليتر سهميه‌ي بنزين 100 توماني و افزايش قيمت بنزين آزاد به 800 تومان
سناريوي سوم: تداوم 60 ليتر سهميه بنزين 100 توماني و افزايش قيمت بنزين آزاد به 1000 تومان

در اين يادداشت ، سه سناريوي فوق در پنج محور "عدالت در مصرف يارانه‌ي بنزين"، "ايجاد انتظارات تورمي و تورم"، "كاهش مصرف و صرفه‌ جويي"، "افزايش درآمد حاصل از هدفمند كردن يارانه‌ي بنزين" و "كاهش آسيب‌پذيري در مقابل تحريم" مورد بررسي و مقايسه قرار مي گيرند:

1.    عدالت در مصرف يارانه‌ي بنزين: در سه سناريوي مذكور، قيمت بنزين مصرفي وابسته به ميزان مصرف بنزين است و با افزايش مصرف، قيمت بنزين براي هر ليتر افزايش مي يابد. در نمودار(1) متوسط قيمت بنزين به ازاي ميزان مصرف در ماه با توجه به اجرايي شدن هر يك از سناريوهاي مذكور مقايسه شده است.

 
نمودار 1 . متوسط ماهيانه‌ي هزينه‌ي بنزين به ازاي ميزان مصرف هر خانوار متناسب با اتخاذ هر يك از سه سناريوي مطرح

همان‌طور كه نمودار نشان مي‌دهد به ازاي مصرف 90 ليتر در ماه كه متوسط مصرف هر خانوار است، قيمت بنزين در سناريوي اول و سوم 400 تومان و براي سناريوي دوم 333 تومان است. همچنين متوسط قيمت بنزين در سناريوي اول براي كساني كه بيش از 120 ليتر در ماه مصرف مي‌كنند، كمتر از سناريوي دوم و سوم خواهد شد.

با توجه به قيمت بنزين فوب خليج فارس و هزينه‌ي حمل و نقل و احتساب ماليات بر ارزش افزوده قيمت هر ليتر بنزين بدون يارانه در حدود 800 تومان است. بنابراين پر واضح است كه در سناريوي اول به دليل اينكه قيمت بنزين آزاد 600 تومان است، مصرف بيشتر به معناي بهره مندي از يارانه بيشتر است، در صورتي كه در دو سناريوي ديگر، مصرف بيشتر به معناي بهره مندي از يارانه‌ي بيشتر نخواهد بود. قيمت متوسط بنزين به ازاي مصرف بيشتر از 90 ليتر در ماه در سناريوي سوم و 120 ليتر در ماه در سناريوي دوم بيش از سناريو اول است. بنابراين اتخاذ سناريوهاي دوم و سوم براي مصارف بيشتر به عدالت در توزيع يارانه‌ي بنزين نزديك تر است.

2. ايجاد انتظارات تورمي و تورم: در سناريوي اول با توجه به افزايش همزمان قيمت بنزين سهميه‌اي و بنزين آزاد، تمامي مالكين خودرو از كم مصرف‌ها تا پرمصرف‌ها متأثر از افزايش قيمت بنزين خواهند بود كه اين به معناي افزايش انتظارات تورمي و تورم در جامعه است.

اين در حالي است كه با توجه به آمار مصرف بنزين ارائه شده توسط شركت ملي پخش فرآورده‌هاي نفتي، متوسط مصرف روزانه بنزين آزاد در حدود 12 ميليون ليتر است كه با فرض مصرف روزانه 63 ميليون ليتر، سهم 20 درصدي را به خود اختصاص مي‌دهد. بنابراين افزايش قيمت بنزين آزاد به 800 يا 1000 تنها 20 درصد مصرف روزانه بنزين را تحت تأثير خود قرار مي‌دهد و در حدود 60 درصد مصرف كنندگان -كه در حدود 60 ليتر در ماه مصرف دارند-، افزايش هزينه‌اي را متوجه نخواهند شد. لذا انتظارات تورمي در اين دو سناريو نسبت به سناريوي اول بسيار كمتر خواهد بود. سناريوي دوم يعني عرضه بنزين 800 تومان نسبت به سناريوي 1000 تومان انتظارات تورمي كمتري را به همراه خواهد داشت.

3. كاهش مصرف و صرفه‌جويي: افزايش قيمت بنزين آزاد به 800 يا 1000 تومان عملاً انگيزه‌ي كاهش مصرف را به ازاي مصرف بيشتر از الگو نسبت به قيمت 600 تومان به ميزان قابل توجهي افزايش خواهد داد. در سناريوي اول انگيزه‌ي كاهش مصرف در مصارف كمتر از 60 ليتر نيز وجود دارد كه به دليل وجود نداشتن بسترهاي مناسب حمل و نقل عمومي در عموم شهرها، منجر به افزايش نارضايتي هاي اجتماعي خواهد شد.

4. افزايش درآمد حاصل از هدفمند كردن يارانه‌ي بنزين: در صورت تخصيص 60 ليتر بنزين سهميه اي به هر خانوار با فرض 20 ميليون خانوار، روزانه 40 ميليون ليتر بنزين سهميه‌اي تخصيص مي يابد كه پيش بيني مي شود مصرف بنزين آزاد روزانه به 20 ميليون ليتر افزايش يابد. بنابراين متوسط قيمت هر ليتر بنزين با اتخاذ هر يك از سناريوها مطابق جدول زير خواهد شد:

جدول 1. متوسط قيمت بنزين با احتساب ضريب وزني قيمت بنزين سهميه‌اي و آزاد متناسب با هر يك از سناريوهاي مطرح

 

همان‌طور كه در جدول مشاهده مي‌شود، متوسط قيمت بنزين در سناريوي اول و سوم 400 و در سناريوي دوم 333 تومان مي‌شود. در سناريوهاي دوم و سوم از آنجاكه دولت تغييري در مقدار و قيمت بنزين سهميه‌اي ايجاد نكرده است، با تخصيص سهميه‌ي فوق به هر خانوار ايراني عملاً يارانه‌ي بنزين را به شكلِ كالا (حامل انرژي يارانه‌اي) بازپرداخت كرده است كه معادل ريالي آن در سناريوي دوم (60*700) 42 هزار تومان و در سناريوي سوم (60*900) 54 هزار تومان به ازاي هر خانوار است. اما در سناريوي دوم، ازآنجاكه قيمت بنزين سهميه‌اي افزيش يافته است، مطابق با قانون دولت بايد 50 درصد درآمد حاصل از آزاد سازي قيمت بنزين را به خانوارها به صورت نقدي بازتوزيع كند، بنابراين متوسط قيمت بنزين در سناريوي اول 200 تومان خواهد بود. در اين شرايط، متوسط قيمت بنزين در سناريوهاي دوم و سوم بيش از سناريوي اول مي‌شود و اين به معناي افزايش درآمد خالص دولت در هدفمند كردن يارانه‌ي بنزين است.

5. كاهش آسيب‌پذيري در مقابل تحريم: در صورتي‌كه دولت، سناريوي دوم يا سوم را اتخاذ كند، با توجه به قيمت 800 و 1000 توماني بنزين آزاد و همچنين قيمت 500 توماني فوب حليج فارس، انگيزه‌ي كافي در جهت قاچاق معكوس در نواحي مرزي ايجاد خواهد شد. در نتيجه نياز به واردات بنزين كاهش يافته و آسيب‌پذيري كشور ناشي از تحريم بنزين كاهش خواهد يافت.

جمع‌بندي:

خلاصه نتايج حاصل از مقايسه‌ي سه سناريوي فوق در محورهاي 5 گانه در جدول زير نشان داده شده است.

جدول2. خلاصه نتايج حاصل از مقايسه‌ي سه سناريو در محورهاي 5 گانه

همان‌طور كه در جدول نشان داده شده است، سناريوي دوم و سوم هزينه‌هاي به مراتب كمتري را نسبت به سناريوي اول براي دولت خواهد داشت. در انتخاب نهايي از آنجايي كه جلوگيري از تورم و انتظارات تورمي در شروع هدفمند كردن يارانه‌ها بسيار مهم است، اتخاذ سناريوي دوم كم هزينه ترين و مناسب ترين سناريوي پيش روي دولت است كه با كمترين هزينه‌ي اجتماعي و سياسي، اهداف قانون هدفمند كردن يارانه‌ها را محقق خواهد ساخت.