خانه‌تکانی دل و مراقبت از طهارت قلب

روزهای پایانی هر سال در بسیاری از خانه‌ها و خانواده‌ها با سنت نیکو و پسندیده‌ای همراه است، سنت نظافت و خانه تکانی، در این روزها گرد و غبار از قسمت‌های مختلف منزل برگرفته می‌شود و به ویژه بخش‌هایی که چند ماه یا یک سال است که نظافت نشده، بازبینی و گردگیری و خانه تکانی می‌شود.

این کار که بارها و بارها در زندگی ما اتفاق افتاده و می‌افتد مانند بسیاری از کارها و حوادث دیگر برای ما امری عادی شده و به همین جهت به سادگی از کنار آن می‌گذریم، در حالی که درس‌ها و عبرت‌های بسیار مهم و لطیفی در آن نهفته است.

از مولای اهل تقوا امام علی علیه‌السلام نقل شده است که «مَنْ کانَتْ لَهُ فِکْرَةٌ فَلَهُ فی کُلِّ شیئٍ عبْرَةٌ»؛ «هرکس اندیشه و فکری داشته باشد، در هر چیز برای او عبرت و درسی هست».

آنچه در این نوشتار می‌آید، نمونه‌ای از درس‌های اخلاقی نهفته در سنت خانه تکانی است که خواننده عزیز با قدری تفکر و دقت می‌تواند آن را تکمیل کند.

1. در بسیاری از خانه‌ها در نگاه اول به نظر می‌رسد دیوارها و فرش‌ها و... نیاز چندانی به نظافت ندارد و چه بسا تمیز پنداشته شود، اما همین که اهل خانه دست به کار شوند و گوشه‌ای از دیوار را تمیز کنند، تیرگی و چرکی دیگر قسمت‌ها خود را نشان می‌دهد و معلوم می‌شود کار سنگینی در پیش است.

حالِ دل آدمی نیز چنین است، وقتی سخن از توبه و استغفار و اصلاح عیوب خود پیش می‌آید، چه بسا در نگاه اول انسان خود را بی‌گناه و کم عیب پندارد و کاستی و نقص را فقط در دیگران ببیند، امّا اگر همتّی کرده و با نور لطف الهی به صفحه دل خود نظری افکند و دست به کار اصلاح خود شود، تازه می‌فهمد که چقدر آلوده شده و چه راه طولانی‌ای تا ریشه کن شدن صفات زشت و اصلاح اعمال در پیش دارد.

2. کسانی که در طول سال برنامه منظمی برای نظافت منزل دارند و به طور مرتب به این امر می‌پردازند، در این روزهای پایان سال کار چندانی ندارند و خانه تکانی به معنای گسترده برای آن‌ها مفهومی ندارد.

دل و جان آدمی نیز چنین است، آنان که با عمل به توصیه‌های بزرگانِ راه رفته و به مقصد رسیده، پیوسته از قلب خود و آنچه به آن وارد می‌شود، مراقبت می‌کنند و اگر لغزشی هم از آنان سر زد، بی‌درنگ به جبران آن و آمرزش خواهی از درگاه الهی می‌پردازند، هیچگاه با انبوه صفات ناپسند و اعمال ناشایست در وجود خود روبرو نیستند تا نیازی به خانه تکانی دل داشته باشند.

3. حتی در خانه‌هایی که در طول سال و به طور مرتب نظافت می‌شود، معمولاً جاهایی وجود دارد که یا به خاطر دست‌رسی دشوارتر یا به جهت غفلت، کمتر نظافت شده و گاه فقط سالی یک بار تمیز می‌شود. تمیز کردن چنین جاهایی هم زحمت بیشتری دارد و هم وقت افزون‌تری می‌گیرد.

قلب انسان نیز چنین است، بسیاری از اوقات برخی از صفات رذیله همچون کبر، حسد، نفاق و... یا پاره‌ای از گناهان سال‌ها در وجود آدمی رخنه کرده و مورد غفلت واقع شده است، اگر لطف خدا شامل شود و انسان متوجه این عیوب شود، اصلاح این عیوب زحمت و تلاشی ویژه و مستمر می‌طلبد،‌ همان گونه که در شرح حالات بعضی از بزرگان آمده است که برای ریشه کن کردن حسد از دل خویش، بیش از بیست سال با نفس خود به مبارزه پرداخت.

4. در خانه تکانی، تمیز کردن هر بخش از منزل، ابزاری ویژه، شوینده‌ای مخصوص و روشی خاص به خود دارد، نمی‌توان فرش، دیوار، پرده و... را به طور یکسان و با یک ابزار و یک روش نظافت کرد.

خانه تکانی دل و اصلاح عیوب نفس و پاک شدن از زنگار گناه و نافرمانی حق تعالی نیز چنین است، اشک و آه، یاد خدا، یاد مرگ و قیامت، تلاوت قرآن، تفکر، سحر خیزی، استغفار، ادای حقوق خلق و خالق همگی مایه صفای دل، جان آدمی و پاکی قلب است و البته هر یک اثر خاص خود را دارد.

5. پس از پایان خانه تکانی که همه جای منزل تمیز شد، اگر در گوشه‌ای و روی شیشه‌ای کوچک ترین گرد و غبار و لکه‌ای باقی باشد، به سرعت به چشم می‌آید و اهل خانه بی‌درنگ درصدد رفع آن برمی‌آیند، در حالی که پیش از خانه تکانی، لکه‌های بزرگ‌تر از آن هم به چشم نمی‌آمد.

حالِ قلب و جان آدمی نیز همین گونه است، اگر انسان همواره مراقب خویشتن باشد و اخلاق و رفتار و باورهای خود را به دقت زیر نظر داشته باشد، به محض آن‌که خطایی کند یا نشانه‌هایی از یک صفت زشت در وجود خود بیابد، درصدد اصلاح آن برآمده و از راه خود آن را جبران می‌کند، علت این‌که بزرگان و علما در زندگی خود حتی آثار یک عمل مکروه را به خوبی درک می‌کند و در امور اخلاقی و معنوی نکات بسیار ظریف و دقیق از چشم آن‌ها پنهان نمی‌ماند- نکاتی که ما غالباً هیچ توجهی به آن‌ها نداریم- همین مراقبت دائمی ایشان از قلب و واردات آن بود.

6. تجربه نشان داده که بسیاری از چیزهایی که مدت‌ها گم شده و اهل خانه به دنبال آن می‌گشته‌اند، در خانه تکانی منزل و جابجایی اسباب و اثاثیه پیدا و مایه خوشحالی شده است.

خانه تکانی دل نیز چنین است، اگر انسان قدری با خود خلوت کند و به مرور اعمال و اخلاق خود بپردازد و در سمت و سوی زندگی خود و گذشته و حال خویش بیندیشد، بسیاری از گم شده‌های معنوی را خواهد یافت، گم شده‌هایی مانند معنا و هدف زندگی، احساس رضایت از زندگی، آرامش و... .

7. اگر راه‌های نفوذ گرد و غبار و آلودگی به منزل شناخته شده و با وسیله مناسب پوشانده شود، اهل منزل در ایام خانه تکانی با زحمت کمتری روبرو هستند و کار نظافت مختصر و سریع خواهد بود.

قلب و جان انسان نیز چنین است، اگر آدمی راه‌های نفوذ تیرگی‌ها و کدورت‌ها به دل خویش را بشناسد و از آلودگی آینه دل به زنگار صفات ناپسند و رفتارهای ناشایست جلوگیری کند، زحمت و رنج کم‌تری خواهد داشت، چرا که خودداری از گناه آسان‌تر از توبه و جبران گناه است.

8. خانه تکانی و نظافت منزل معمولاً با کارهای عادی خانه تفاوت دارد و زحمت و تلاش فراوانی را می‌طلبد، به گونه‌ای که گاهی در آغاز بسیار بزرگ به نظر رسد و نسبت به اصل ضرورت آن اهل خانه را دچار تردید کند، ولی پس از پایان کار و تمیز شدن همه قسمت‌های منزل با نوعی لذت و احساس فرح همراه است که باعث فراموشی زحمت‌ها می‌شود.

در خانه تکانی دل نیز اوضاع چنین باشد، کاوش در زوایای قلب، تفکر درباره عیوب خویش، محاسبه اعمال و رفتار و صفات نفسانی و مراقبت از واردات قلبی کاری است، بس بزرگ که همت والا، سعی و تلاش ویژه‌ای را می‌طلبد به گونه‌ای که چه بسا انسان با توجه یافتن به بزرگی و دشواری آن با خطر ناامیدی و سستی روبرو شود، ولی اگر دست همت به کمر زد و به این جهاد عظیم پرداخت، پس از مدتی که شیرینی صفای دل و نورانیت قلب و لذت تقوا و خدا محوری را چشید، در خواهد یافت که تحمل آن زحمت و تلاش در برابر چنین ثروت معنوی بزرگی ناچیز است.

9. پس از خانه تکانی، اهل منزل و به ویژه کدبانوی آن که زحمت بیشتری را کشیده است، نسبت به حفظ نظافت خانه حساسیت خاصی از خود نشان می‌دهند، حساسیتی که چند روز پیش از آن نداشتند.

اهل معنا و آنان که دل را خانه تکانی کرده و آلودگی گناه و صفات رذیله را از آن بیرون ریخته‌اند یا از اول راه را بر آن بسته‌اند،‌ نسبت به حفظ این طهارت و صفا و مراقبت از قلب در برابر کوچک‌ترین آلودگی حساسیت فراوانی دارند که در اهل غفلت هرگز به چشم نمی‌خورد.

10. همراهی و یاری یکدیگر در کار خانه تکانی،‌ هم دقت کار را بیشتر می‌کند و هم بر سرعت آن می‌افزاید، گاه یک آلودگی که از چشم کسی پنهان مانده، به کمک دیگری دیده و برطرف می‌شود.

در پاک سازی دل هم حال چنین است، همنشینی و همراهی با دوستان خیرخواهی که صادقانه عیوب انسان را به او نشان دهند، کمک بزرگی است در راه تحصیل نورانیت قلب و صفای دل.

بارالها همتی بلند و عزمی راسخ و دیده‌ای بینا و اشکی روان و دلی پاک و سرشار از معرفت و محبت خود به ما ارزانی دار.  

 یادداشت از؛ حجت­الاسلام والمسلمین محمد عمومی، مدیر مؤسسه دارالهدی