تعبیر نادرست «علاف» درباره افراد بیکار

به گزارش پایگاه 598 به نقل از اقتصاد آنلاین ؛ اخیراً خبری منتشر شد که انگیزه این نوشته را فراهم آورد. متن خبر این بود: "7 میلیون بیکاره و علاف در کشور داریم".  موضوع از این قرار بود که معاون وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی اشاره به وجود 7 میلیون NEET در کشور کرده بود و رسانه ها برای برگردان این واژه به فارسی از کلمات "بیکاره و علاف" استفاده کرده بودند.

خبر از دو جنبه تکان دهنده بود؛ یکی از نظر حجم بالای NEET در کشور و دوم تعبیر غلط و ناراحت کننده از این اصطلاح که نشان دهنده عدم آشنایی با این مفهوم است. لذا این نوشته با انگیزه روشن سازی مفهوم، اهمیت آن از دیدگاه سیاستگذاران و بررسی اجمالی این پدیده در ایران به رشته تحریر درآمده است.

واژه NEET اولین بار در سال 1999 رسماً در سطح سیاسی بریتانیا مطرح شد. این واژه، اختصاری برای عبارت "Not in Education, Employment or Training"  بود و اشاره به جوانانی در بازه سنی 18-16 سال داشت که ترک زودهنگام تحصیل داشته، در حال مهارت آموزی نبوده و در جایی نیز شاغل نبودند. دولت بریتانیا در آن هنگام در حال تغییر سیاستهای کمک هزینه بیکاری بود و قصد داشت تا با مطالعه این گروه از جوانان و تخمین میزان مشکلات و عواملی که موجب آسیب­ پذیری آنها می شدند بتواند اقدامات سیاستی لازم برای مواجهه با این پدیده اجتماعی را طراحی کند. دولت بریتانیا مشاهده کرده بود که ترک تحصیل زودهنگام در این کشور افزایش یافته، الگوی خطی گذار از مدرسه به کار پیچیده و طولانی شده و لذا به دنبال بررسی و تبیین این تغییر و تحولات در جامعه بریتانیا بود. از نگاه سیاستگذاران بریتانیایی، نوجوانان به دلیل حساسیت بالای دوره نوجوانی از حیث تغییر و تحولات روحی- جسمی و تطبیق اجتماعی (جامعه پذیری)، در سطح آسیب ­پذیری بالا بوده و در صورت عدم مشغولیت به تحصیل یا کار، در معرض خطرات و ناهنجاریهای اجتماعی فراوان هستند. بالتبع چنین هدفگذاری در بریتانیا می توانست تعابیری در رسانه های این کشور (نظیر BBC) از NEET به عنوان جوانان ناراحت و سرکش، منزوی، تنبل، دارای مشکلات روحی و رفتاری و .... را به دنبال داشته باشد. هر چند مطالعات بعدی نشان داد که چنین تعبیری کاملا غلط و بی جا است و غیبت NEET های بریتانیایی از نهادهای اصلی یعنی نظام های آموزشی، مهارتی و اشتغال این کشور معمولاً انتخاب شخصی آنها نیست. از این رو تعابیر فوق تنها موجبات انتقال مسئولیت از زمینه عمومی جامعه (نشان دادن راه صحیح ورود جوانان به صحنه واقعیت های اجتماعی) به فرد و به عبارتی سلب مسئولیت اجتماعی را فراهم می­آورد.

پس از سال 2008 و همزمان با رکود اقتصادی، واژه NEET جای خود را در اتحادیه اروپا و کشورهای OECD باز کرد. رکود اقتصادی موجب شد که نرخ بیکاری جوانان به شدت افزایش یابد. جوانان به مشاغل موقت یا پاره وقت و همچنین آموزشهای مکرر مهارتی روی آورده و الگوی گذار از مدرسه به کار دچار تغییر اساسی شد. دسته بندی های سنتی نظام آماری بازار کار دیگر پاسخگوی مسائل خاص جوانان نبوده و لذا دسته بندی جدیدی تحت عنوان NEET به دسته بندی های سنتی جوانان یعنی "فعال"، "غیرفعال"  و "در حال تحصیل" افزوده شد، منتهی هر کشور برپایه نیاز خود NEET را تعریف کرد. ژاپن جوانان بیکار یا متاهل را در زمره NEET محسوب نمی کند و سازمان بین المللی کار نیز در کنار NEET شاخصی به عنوان NLFET  تعریف کرده که مشمول جوانان بیکار نمی شود. تفاوتهایی نیز در بازه سنی مورد توجه در دسته بندیها وجود دارد (جدول-1).

لزوم و موانع دسته بندی جدید:

اصولا در تنظیم سیاستها و طراحی برنامه های اشتغال، تشخیص ویژگیهای مخاطبین اهمیت بالایی دارد. لذا دسته بندی مخاطبین از اولین اقدامات سیاست پژوهان است. به طور سنتی، دسته بندی جوانان در بازار کار شامل شاغل، بیکار و غیر فعال اقتصادی است. دسته بندیهای فرعی نیز (نظیر زنان یا معلولین) حسب نیاز وجود دارد. در دسته بندی یاد شده، پیش فرض سیاستگذار این است که جوانان پس از اتمام دوره آموزش رسمی روانه بازار کار خواهند شد. به عبارتی گذار از مدرسه به کار به صورت فرآیندی کوتاه مدت و خطی مفروض است. اما تغییر و تحولات جهانی، مباحثی نظبر عدم تطبیق آموزشهای رسمی با نیاز بازار کار، ظهور گونه های متفاوتی از مشاغل و نیز بروز شرایط رکود اقتصادی این فرآیند را پیچیده کرده است. پیچیدگی و طولانی شدن گذار نه تنها برای جوانان می تواند مخاطره آمیز باشد بلکه مشکلاتی نیز برای خانواده ها و جامعه به همراه دارد. هدف از دسته بندی NEET از منظر سیاستگذاری، تشخیص جوانان آسیب پذیر است.

لیکن باید توجه داشت که دسته بندی NEET در کشور در حال توسعه نظیر ایران برپایه تعریف کلی که از NEET صورت گرفته ناقص بوده و الزاما گروه جوان آسیب پذیر را هدف نمیگیرد. NEET بریتانیایی جوان آسیب پذیر است زیرا ترک تحصیل قبل از سن 16 سالگی در این کشور، به دلیل ساختار بازار کار این کشور توسعه یافته، احتمال یافتن شغل پایدار برای جوان را بسیار پایین آورده و لذا وی را مستعد به پیوستن به اقتصاد زیرزمینی و فعالیتهای غیرقانونی می کند. اما در کشور در حال توسعه نظیر ایران موضوع متفاوت است. در جایی که میانگین سالهای تحصیل در کشور برپایه شاخص توسعه انسانی 2010 کمی بیش از 7 سال  است و عمده فعالیتها دارای فناوری پایین و متوسط بوده و نیاز به مهارتهای بالا به شدت کشورهای توسعه یافته نیست، نمیتوان تمامی NEETها را آسیب پذیر و مستعد فعالیتهای غیرقانونی دانست. از آن گذشته جمعیت NEETها نیز خود شامل گروههای مختلفی هستند از جمله:

1-  بیکاران: که خود شامل بیکاران کوتاه مدت و بلندمدت می شود و بزرگترین گروه فرعی هستند.

2- جوانانی که مسئولیت خانوادگی آنها را از ورود به بازار کار و تحصیل بازداشته است (مثلا نگهداری از سالمندان یا کودکان)

3- جوانان بیمار یا معلول

4- کسانی که مشکل مالی نداشته و در جستجوی فرصت خاص هستند. این گروه معمولا به طور فعال به دنبال کار یا بهبود مهارتهای خود بوده اما هر فرصت شغلی را نمی پذیرند

5- NEET های داوطلب: این گروه معمولا درگیر فعالیتهای هنری و خلاقانه نظیر موسیقی، نقاشی و یا جهانگردی و ...

6- بی قید و بندها:  جوانانی که در جستجوی شغل یا کسب مهارت و دانش نیستند و این شرایط برای آنها به دلیل محظوریت یا عدم توانایی جسمی و مغزی بوجود نیامده بلکه یا دلسرد (افسرده) هستند و یا به دلایلی نظیر زمینه های خانوادگی مشکل دار، سبک زندگی پرخطر و غیر متعارف اجتماعی را دنبال می کنند.

همانطور که مشاهده می شود، اولا نمی توان تمامی گروههای فرعی فوق را آسیب پذیر دانست و در ثانی مداخلات دولتی در بحث اشتغال و کاهش دوره گذار مدرسه به کار برای گروهها کاملا متفاوت است. مطالعات جهانی نشان داده است که "بی قید و بندها" که زمینه پیوستن به فعالیتهای غیرقانونی و یا ایجاد معضلات اجتماعی  را دارند بخش کوچکی از NEET ها را تشکیل میدهد.

در جدول زیر با استفاده از  داده های سرشماری عمومی نفوس و مسکن 90، حجم NEET و NLFET در ایران محاسبه شده است. بازه سنی در نظر گرفته شده 29-15 سال است که معمولا در مطالعات اجتماعی کشور تحت عنوان "جوانان" مورد توجه است. البته محاسبه NEET با توجه به همپوشانی های احتمالی بین داده ها غیردقیق و اجمالی است (تحصیل و اشتغال مانعه الجمع نیستند).

علاوه بر آن از طریق داده های سرشماری نمی توان برآوردی از جوانان در حال کسب مهارت داشت. لازم به ذکر است در این محاسبه جوانان غیرفعال خانه دار را نیز با توجه به محیط فرهنگی کشور در زمره NEET ها قرار نداده­ایم. در چنین شرایطی همانطور که در جدول مشاهده می شود حجم NEET ها کمی بیش از 4 میلیون نفر است که نزدیک به۱۷.۵ % جوانان در گروه سنی 29-15 سال را شامل میشود. ۵۳.۵% از این گروه را بیکاران (جویای کار) تشکیل میدهند و البته سهم مردان در NEET بیش از زنان است. البته باید توجه داشته باشیم که با توجه به سئوالات سرشماری، برخی از افرادی که به دلایل موقتی نظیر بیماری کوتاه مدت، مشکلات مقطعی خانوادگی و نظایر آن در هفته قبل از سرشماری فعالیتی برای یافتن شغل نداشته اند بیکار محسوب نشده و در زمره غیرفعالان اقتصادی قرار گرفته ­اند.

همانطور که مشاهده می شود گروه سنی 24-15 سال بیشترین حجم از NLFET را تشکیل داده و لذا آسیب پذیری بیشتری  داشته و نیازمند توجه خاص سیاستگذاران هستند. لازم به ذکر است تشخیص بسیاری از دیگر ویژگیهای این گروه برای تدقیق میزان آسیب پذیری و تعیین مداخلات لازم برای ورود آنها به عرصه فعالیت اقتصادی ضروری است از جمله داشتن تجربه فبلی کار و طول دوره بیکاری پس از آن، میزان مهارت، میزان تحصیلات، وضعیت جسمی و روحی و ... که با توجه به آمار رسمی و موجود کشور امکان استخراج آنها در حال حاضر وجود ندارد.

در انتها تأکید می شود، علیرغم رشد استفاده از شاخص NEET توسط کشورهای عضو OECD و اتحادیه اروپا، این شاخص هنوز در بسیاری از کشورها از جمله ایران به صورت استاندارد در نیامده و در زمره شاخص های کلیدی بازار کار(KILM)  قرار نگرفته است. با توجه به اهمیت موضوع و تغییرات ویژگی های بازار کار جوانان کشور که در حال حاضر توسط کارشناسان قابل تحلیل نیست، توصیه می شود که بحث و بررسی پیرامون این شاخص بطور جدی تر در دستور کار محافل علمی و سیاستگذاری کشور قرار گیرد.