لزوم نگاه کلان در شورای عالی فضای مجازی

در طول هفته های گذشته اخبار ضد و نقیض فیلترینگ یک نرم افزار ارتباطی و موج تقابلات رسانه ای دو جریان سیاسی در بدنه و حاشیه شورای عالی فضای مجازی ، بنده را بر آن داشت تا با یادداشتی کوتاه به بررسی و تحلیل این وضعیت بپردازم .
در ابتدا  لازم است توجه داشته باشیم با اینکه بیش از دو دهه از ورود اینترنت به کشور و عمومی شدن دسترسی به آن می گذرد در طی سالیان گذشته و خصوصا در طول دولتهای نهم و دهم شاهد بودیم دولت نقش پررنگی در کنترل ابعاد مختلف فضای مجازی و اینترنت ایفا نمود .
گرچه حضور پررنگ قوه اجرایی کشور در حوزه فضای مجازی ناشی از عدم توجه به ابعاد متنوع مثبت و منفی فضای مجازی در سالهای ابتدای ورود این فناوری به کشور بود ولی با این حال شاهد بودیم رهبر حکیم انقلاب (حفظه الله) در همان ابتدای مسیر (اوایل دهه 70 و 80) بارها با اشاره به اهمیت این فناوری ، مدیران مرتبط با حوزه سیاست گذاری فضای مجازی را به هوشمندی در اتخاذ سیاستهای لازم و موثر دعوت نمودند .
از سوی دیگر یکی از دلایل بی برنامگی مسئولان وقت در کنترل ابعاد مختلف فضای مجازی ، بیگانه بودن این مسئولان با فضای چند بعدی این رسانه نو ظهور بود ، به عبارتی مسئولینی که خود و یا مشاوران ارشدشان حضوری ملموس در فضای مجازی نداشتند مطمئنا توان سیاست گذاری صحیح و موثر در حوزه مدیریت فضای مجازی را نداشته اند .
بطور مثال زمانی که در یکی از کنفرانس های حوزه امنیت اطلاعات در فضای مجازی کشور از یکی از مسئولان حوزه فضای مجازی کشور درخواست آدرس پست الکترونیکی را نمودم ، آن فرد پس از باز کردن دفترچه یادداشت شخصی اش و ورق زدن آن آدرسی را به بنده نشان داد ، در حالی که رمز ورود به صندوق پست الکترونیک خود را نیز در زیر آدرس یادداشت نموده بود !
لذا مطمئنا نمی توان از این مسئول انتظار سیاست گذاری صحیح در حوزه امنیت فضای مجازی را داشت زیرا شخصا درک صحیحی از مبانی امنیت اطلاعات در فضای مجازی ندارد !
اما خوبشختانه در طول دو دولت گذشته شاهد بودیم برنامه های مختلفی برای جبران کم کاری ها صورت گرفته در حوزه کنترل فضای مجازی با تاکید بر دفاع سایبری و مقابله با تهدیدات فضای مجازی صورت گرفت بطوری که در یکی از اولین و مهمترین اقدامات در اوایل سال 85 شاهد راه اندازی سامانه یکپارچه فیلترینگ در کشور بودیم که توانست علاوه بر صرفه جویی سالیانه بیش از 500 هزار دلار زمینه را برای ایجاد دانش بومی مدیریت و حراست از فضای مجازی کشور مهیا نماید .
این اقدام در آن برهه تاریخی به مانند یک جهش توانست نقشی مهم در کاهش تهدیدات اخلاقی فضای مجازی داشته باشد زیرا تا پیش از آن بدلیل بهره گیری از سامانه های غیر متمرکز ، غیر بومی و غالبا نا کارآمد در نقاط مختلف کشور ، زمینه برای دسترسی به محتوای مجرمانه با ترفندهایی ساده میسر بود !
در کنار این اقدامات سخت افزاری ، در طول دهه 80 شاهد فعال شدن نهاد های امنیتی با محوریت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای حراست از آرمانهای نظام در فضای مجازی بودیم که نتیجه آن شناسایی و متلاشی سازی باندهای سازمان یافته فساد و فحشا بود که خوشبختانه با استقبال بی سابقه مردم و مجموعه خانواده های معظم شهدا و ایثارگران روبرو شد .   
در ادامه این روند و مقارن با شکل گیری جریان فتنه 88 اهمیت مدیریت فضای مجازی با هدف حراست از آرمانهای سیاسی و اجتماعی انقلاب بیش از گذشته برای مسئولان نظام روشن گردید که نتیجه آن شکل گیری مراکز تخصصی مدیریت و کنترل فضای مجازی از جمله پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات (فتا) بود .
در ادامه به عنوان یکی از آخرین اقدامات برجسته ملی نیز می توان شکل گیری شورای عالی فضای مجازی را نام برد که با ابتکار و حکم رهبر عزیز انقلاب به عنوان عالی ترین مرجع سیاستگذاری فضای مجازی کشور معرفی و راه اندازی گردید و در همان ماههای ابتدایی فعالیت توانست نقش مهمی در پررنگ شدن اهمیت و مرز بندی وظایف و اولویتهای سازمانهای مسئول در این حوزه ایفا کند.
گرچه بیان تاریخچه اقدامات صورت گرفته در این حوزه مدنظر نگارنده این یادداشت نیست و آنچه موضوع بحث است بیان فلسفه فیلترینگ و ورود مسئولین ارشد شورای عالی فضای مجازی به مبحث فیلترینگ و مسدود سازی "موردی" ابزارهای مبتنی بر فضای مجازی است ; لذا لازم است بیان نمایم آنچنان که مسلم است ، ذات فضای مجازی مبتنی بر تعامل و ارتباطات بنا نهاده شده است و کلیه ابزارهای ارتباطی مبتنی بر آن از جمله شبکه های اجتماعی (Social Networks) و نرم افزارهایی ارتباطی از جمله وایبر ، وی چت و ... مبنی بر این ویژگی طراحی شده اند .
 از این رو و با توجه به ذات محتوا محور و تعاملی فضای مجازی ، واژه آشنایی فیلترینگ نقشی مهم اما نسبی در کاهش دسترسی به منابع محتوای غیرسازنده و مجرمانه (ضد اسلامی ، ضد اخلاقی و ...) دارد ، اما در ابتدا باید تعریفی برای فیلترینگ ارائه داد تا بتوان بحث در این مورد را پی گرفت .
در یک تعریف گویا و شفاف فیلترینگ اینترنت یا بطور عمومی فیلترینگ ، عبارت است از کنترل و محدود کردن دسترسی کاربران فضای مجازی به وب‌گاه‌ها ، خدمات و ابزارهای اینترنتی که از دیدگاه متولیان فرهنگی و سیاسی حاکمیت برای مصرف و دسترسی عمومی مناسب نیستند ، از این رو با سیاستگذاری نهادهای وابسته به حاکمیت ارائه دهندگان اینترنت ملزم به اعمال فیلترینگ بر خدمات می شوند .
بنده نه به عنوان یک محقق و پژوهشگر بلکه به عنوان یک کاربر و همانند 40 میلیون کاربر فضای مجازی کشور از یک دهه گذشته شاهد بوده ام ، نبرد بین فیلترینگ و ضد فیلترینگ به مانند یک نبرد بی پایان در طول 2 دهه گذشته در جریان بوده است و چون عوامل جریان فیلترینگ نقش تدافعی دارند همیشه عوامل برون مرزی ضد فیلترینگ یک گام و بعضا چند گام از برادران جبهه فیلترینگ ما جلوتر بوده اند !
این رقابت بی پایان موجب شده است تا تنها در شرایط کنونی بیش از 60 محصول رایگان و تجاری ضد فیلترینگ در دسترس کاربران کنجکاو باشد و تعدادی زیادی از کاربران برای دسترسی به آنها مبالغ بالایی را پرداخت نمایند .
حال مساله این است که در عصری که جریان تکنولوژی ارتباطات بصورت هفتگی و روزانه در حال پیشرفت و تحول است آیا شورای عالی فضای مجازی که منشاء گرفته از دیدگاههای مترقی امام خامنه ای (حفظه الله) برای تعالی کشور است آیا بایستی بجای پرداختن به مباحث فراگیر و سیاستگذاری های راهبردی منطبق بر سند چشم انداز 1404 به مباحثی جزئی  و حاشیه ای همچون فیلترینگ نرم افزارهای عمومی بپردازد ؟
در واقع اگر نگاهی به عقب داشته باشیم در حدود یک دهه گذشته نرم افزار ابتدایی yahoo messenger به عنوان تنها راه ارتباطی برخط بین کاربران محسوب می شد و جز دو مورد سرویس نرم افزاری دیگر ، رقیب موثری نداشت اما با رشد تکنولوژی و ورود تکنولوژی های همراه شاهد هستیم بیش از صدها نرم افزار متنوع ارتباطی با قابلیتهای گوناگون در بین کاربران یافت می شود .
بطور مثال زمانی که سرویس مکالمه تصویری یکی از اپراتورهای همراه ممنوعیت پیدا کرد در حقیقت مسئولان ناخواسته زمینه را برای هجوم کاربران به نرم افزارهای مکالمه تصویری خارجی مهیا نمودند ! که نتیجه آن بی اعتمادی به سرویس های داخلی و قرار گرفتن در یک بستر غیر قابل مدیریت بیگانه شد .
بطور مثال 3 سال پیش در طی بررسی یک نرم افزار کاملا چینی ارتباطات تصویری با کمال تعجب مشاهده نمودم کاربران ایرانی حضور فعالی و پررنگ در آن دارند در حالی که هنوز نسخه ترجمه شده انگلیسی آن ارائه نشده بود !
باید پذیرفت امروز کشوری که ضریب نفوذ تلفن همراه در آن بیش از 115% است و بیش از 80 میلیون تلفن همراه در آن فعال است ، دیگر حوزه ارتباطات آن با سیاستهای یک دهه گذشته قابل مدیریت و کنترل نیست .

اما متاسفانه با این حال نیز شاهد هستیم مقامات ارشد مهمترین مرجع سیاست گذاری فضای مجازی کشور در بازی فیلترینگ یک نرم افزار ارتباطی اسیر شده و زمینه را برای لوس شدن نام ارزشمند شورای عالی فضای مجازی مهیا می نمایند .
مطمئنا این یادداشت در پی رد یا تایید دلایل پرداختن به فیلترینگ این گونه نرم افزاها و خدمات ارتباطی نیست اما در حقیقت پرداختن یک شورای عالی به این گونه مسائل جزئی که نتیجه ای بلند مدت و موثر ندارد جز ناکارآمد نشان دادن این نهاد در اذهان عمومی سود دیگری نخواهد داشت .
بطور مثال اگر امروز برادران ارشد شورا از فیلترینگ whatsapp می گویند فردا باید از فیلترینگ beetalk یا "چت زنبوری" سخن برانند که بطور کلی در شان و جایگاه این دوستان گرانقدر نیست لذا توصیه می شود مسئولین ارشد و ائمه محترم جمعه پرداختن به این مباحث را به کارگروه های تخصصی سپرده و وقت ارزشمند خویش و جایگاه قرار گرفته در آن را صرف این مسائل جزئی ننمایند .
باید پذیرفت با رشد تکنولوژی در هر ماه و هر سال باید شاهد ابزارها و روش های جدید در عرصه تعاملات اجتماعی باشیم لذا مطمئنا بر اساس آموزه های اصیل اسلامی باید با پرداختن به آموزش و افزایش مسئولیت پذیری اجتماعی و اخلاقی در شهروندان ، فیلترینگ باطنی و خود خواسته را در کاربران تقویت نماییم در غیر این صورت داستان فیلترینگ و ضد فیلترینگ یک مثنوی بی پایان خواهد بود !
البته نقش علما و روحانیون از جمله ائمه محترم جمعه بدلیل نفوذ بالای کلام این عزیزان در دلهای شهروندان قابل توجه است لذا این عزیزان باید با بیانات و آموزه های سازنده خویش در سطح جامعه مسئولیت پذیری فردی و اجتماعی شهروندان را در مواجهه با ابعاد منفی فضای مجازی از جمله ابزارهای ارتباطی نوین تقویت نمایند  .
در پایان نیز امیدوارم برادران و مسئولین حوزه  فضای مجازی خارج از مسائل سیاسی و جناحی ، منافع حداکثری جامعه را همسو با مطالبات رهبر عظیم الشان انقلاب سرلوحه اقدامات خویش قرار دهند و با پرداختن به مسائل اساسی زمینه را برای تبدیل شدن کشور عزیزمان به قطب شکل دهنده فضای مجازی در جهان اسلام مهیا نمایند .