سکولاریسم نقاب‏دار در زندگی متدیّنین

به گزارش سرویس  اندیشه دینی پایگاه 598، مطلب زير، خلاصه‏اي از بحث «حوزه علمیه و سبك زندگي» است كه توسّط استاد حسن رحيم‏ پور ازغدي در تاريخ 17 دي‏ماه سال جاري در مدرسه معصوميه قم ايراد شد.

ضرورت توليد توضيح‏المسائل فقه زندگي

وقتی از سبک زندگی و حوزه علمیه بحث می‏شود، توضیحاتی که از رهبری پخش کردند، فوق‏العاده گویا و دقیق و به‏اندازه کافی، برانگیزاننده بود. باید یک‏مقدار بیشتر در محتوای آن دقّت کرد و به لوازم آن و مسئولیت ما در این پروژه اندیشید.

سبک زندگی دینی و مسئولیت حوزه در این راه، در واقع معنایش این است که ما غیر از توضیح‏المسائل فقه عبادی، یک توضیح‏المسائل دیگری هم داریم با ابعاد و حجم صد هزار برابر بيشتر كه با وضعیت زندگی بشر درگير است و بايد با همان مكانسيم اجتهاد، استخراج شود.

اوّلاً باید خودمان مصرف کنیم و بعد به دیگران بدهیم. ما گاهي دل‏مان به حال دین دیگران می‏سوزد، ولي به حال خودمان نمی‏سوزد. بیشتر از این‏که نگران دین خودمان باشیم، نگران دین دیگران هستیم. تو اگر راست می‏گویی، اوّل آتش دامن خود را خاموش کن، بعد دیگران می‏فهمند که تو می‏توانی آتش را خاموش کنی. وقتی خودت داری مثل بقیه می‏سوزی، نمی‏توانی ادّعای اصلاح سبک زندگی دیگران را داشته باشی.

ما «سبک» زندگی داریم. ما در کنار این توضیح‏المسائلی که به فقه عبادی - فردی و معاملات شخصی می‏پردازد و لازم است که بپردازد، یک‏سری توضیح‏المسائل‏هایی احتیاج داریم که واقع‏بینانه به کف جامعه و روش‏های درست و نادرست زندگی بین اقشار مختلف - که یکی‏اش خود ما طلبه‏ها هستیم - توجّه كند.

عدم اکتفا به چند دقیقه در روز

اما اتّفاقی که افتاده، اين است كه غالباً زندگی را به دو بخش تقسیم می‏کنیم؛ یک بخش، عبادات و مثلاً زیارت و توسّل و دعای کمیل و لباس سیاه پوشیدن و عزاداری و سینه‏زنی و ... . این‏ها بخش مذهبی زندگی ماست که مجموع آن می‏شود چند روز خاص در طول سال، و چند دقیقه خاص در روز. و بقیه زندگی ما کاملاً مثل غیرمذهبی‏هاست؛ یعنی هر کاری که غیرمذهبی‏ها می‏کنند، ما هم می‏کنیم. مثلاً اگر در بازار یا دانشگاه هستیم، نحوه تعامل ما با دیگران، تفاوتی با تعامل یک جامعه غیرمذهبی ندارد. حتّي گاهی ممکن است در بعضي جاها، عقب‏افتاده هم باشیم.

بنابراین از نظر برخي مذهبي‏ها، تعریف سبک زندگی دینی این است که به کسی و به جامعه‏ای می‏گوییم روز عاشورا بيايد و سینه بزند، ماه رمضان روزه بگیرد، اوقات پنج‏گانه نماز بخواند و از این قبیل. دیگر، قبل و بعدش قیچی می‏شود که این آدم، در اداره چه‏کار می‏کند؟ در خانه با شوهرش یا زنش، با بچّه‏هایش، با همسایه‏ها و دیگران، چه‏طور رفتار می‏کند؟ گويا همین نماز واجب و روزه و حجّ، برای سبک زندگی، کافی است. نیمه شعبان چراغانی می‏کنند، محرّم و صفر عزادار هستند و سیاه می‏پوشند، مردان‏شان محاسن و زنان‏شان حجاب دارند. این می‏شود سبک زندگی.

اما حالا بياييد و بررسی کنید که ما در روابط اجتماعی‏مان چه‏قدر به هم دروغ می‏گوییم! مستأجر و موجر، چه‏طور با هم رفتار می‏کنند؟ يعني همين بازار که در ماه محرّم و صفر، پرچم سیاه می‏زند و از نظر ما یک بازار مذهبی است، وقتي به روایات اهل‏بیت مراجعه می‏کنیم، می‏فرمایند که بازار اسلامی، سه خصوصیت دارد: 1. دروغ گفته نمی‏شود. 2. کسی قسم نمی¬خورد. 3. کسی چانه¬ نمی¬زند. خُب این تعریف اهل‏بیت از بازار اسلامی است که غير از تعريف ماست.

ما از این قبیل آیات و روایات، زیاد داریم که سبک زندگی دینی را بیان می‏کنند. براساس زندگی‏ای که روایات می‏گویند، من و شما حق نداریم زندگی فردی و اجتماعی‏مان را از هم تفکیک کنیم. حق نداریم به‏عنوان یک فرد مذهبی بگوییم همين كه ‏به نماز جماعت می‏روم، کافی است. بعد در بازار و بنگاه معاملاتی و دانشگاه و خانواده، دیگر کسی سراغ مذهب را نمی‏گیرد. مگر در این‏ حدّ که یک‏سری مفاهیم و مواعظ کلّی بشنویم. آن‏ها را هم اگر انجام دادی که بهتر، و اگر هم انجام ندادی، مهم نيست. گویی تو به حدّ نصاب رسیده‏ای و باقی‏اش جزو مستحبّات است. يعني يك سكولاريزم نقاب‏دار در اين‏جا شكل مي‏گيرد. در حالی که سبک زندگی دینی را اصلاً این‏طوری تعریف نکرده‏اند.

تصویری کمدی از اسلام، تحت عنوان سبک زندگی

پس اوّلین نکته در رابطه با حوزه علمیه و سبك زندگي، اين است كه ما به‏عنوان طلبه تلاش کنیم سبک‏شناسی زندگی اسلامی و شیعی را در این دوران، انجام دهيم. یعنی الان یک خانم خانه‏دار، آقایی که در مغازه‏اش سبزی می‏فروشد، یک راننده، یک کارگر، یک استاد، دانشجو و ... اگر بخواهد سبک زندگی دینی داشته باشد، با توجّه به مسائل روزمرّه خودش، چه باید بکند و چه نباید بکند؟

البته ما در این‏جا غیر از عقل و نصّ، به درک درست واقعیات بیرونی جامعه و عرف اجتماعی هم احتیاج داریم. يعني باید موضوع را درست بشناسیم. اگر موضوع را درست نشناسید، دچار خطر بزرگی می‏شوید. همان چیزی که در جامعه ما به نام «اخباری‏گری» تعبیر می‏کنند. جریان‏های اخباری و نو اخباری که کاری به عقل و قرآن و تعارض روایات و سند حدیث ندارند. همین‏طوری دست می‏کند در کتاب‏ها و حدیث را در می‏آورد و می‏خواند. اصلاً کاری ندارد که سند و ارتباطش با دیگر روایات، چگونه است؟ بدون تأمّل عقلی و با ترجمه تحت‏اللّفظی، يك حديث را مي‏خوانند و توجّه ندارند که مخاطب اين حدیث، کیست؟

پیامبر فرمود: «أُمِرْنَا أَنْ نُكَلِّمَ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِم‏». پیامبران می‏گویند ما اصلاً حقیقت مطلق را به هرشکل و به هرکس نمی‏گوییم؛ چه برسد به این که حقیقت نباشد و احیاناً حدیث جعلی هم باشد. همه سطوح حقیقت، مال همه نیست. این‏هایی که به‏عنوان تبلیغ و دین‏شناسی، حدیث را برمی‏دارند و به هیچ‏چیز دیگر کاری ندارند، این‏ها گاهی اضلال است؛ نه هدايت. من دیده‏ام کسی را که به‏خاطر شنیدن یک آیه یا حدیث در غیر جای خودش، و بد معناشدن آن، همان خُرده ایمانش را هم از دست داده است. می‏توان يك تصویر کمدی و مسخره از اسلام، ارائه داد؛ آن‏هم با استفاده ناصحیح و نابجا از آیات و روایات. تحت عنوان این‏که ما می‏خواهیم سبک زندگی دینی را ارائه دهيم. بعضی از این روایات، مسئله شخصی است و بعضی، زماناً محدود است. بعضی‏ها را تا نفهمی در چه زمینه‏ای گفته شده، معنای صحیحش را در نمی‏یابی.

ضرورت زمان‏شناسی و اجتهاد برای سبک زندگی

حتماً منشاء کشف و استخراج سبک زندگی دینی برای ما مسلمانان، کتاب و سنّت است. وظیفه حوزه در درجه اوّل، استخراج و بازکشف و بازتولید سبک زندگی دینی براساس قرآن و سنّت اسلامی و شیعی، در عصر حاضر است. با توجّه به واقعیّات امروز. خانواده امروز با خانواده 500 سال پیش، تفاوت‏هایی کرده است و این تفاوت‏ها، حرام نبوده؛ اقتضای زندگی است. موضوع را باید درست شناخت.

همین‏طور نقش عقل و تجربه و عرف را در سبک زندگی دینی بايد مورد توجّه قرار داد. کسی توهّم نکند که سبک زندگی دینی، بايد حتماً مو به مو نصّ شرعی باشد. بعد هم اشكال كنند که این نکته را در کجای نصوص گفته‏اند؟ خیر؛ استنباط عقلانی، تجربی و دخالت عرف در تدوین سبک زندگی، به دو صورت ممکن است؛ بخشی جایز و مشروع، و بخشی نامشروع. این‏طور نیست که هرچه در نصّ شرعی نیست، نامشروع باشد. چه بسا مسائلی که در نصوص نیست، ولی مجاز است. بنابراین بعضی‏ها فکر نکنند سبک زندگی دینی، توأم با نوعی تحجّر است. یعنی گویی سبک زندگی دینی، حتماً باید سبک زندگی هزار سال پیش باشد.

سبك زندگي ديني در هر دوره، به فراخور آن دوران، با دخالت عقل و تجربه و ذوق و نظر به عرف و بسترها و استعدادهای واقعی زندگی، متفاوت خواهد بود. يعني ما جمود و تحجّر در سبک زندگی دینی نداریم. حتّی نمی‏گوییم که همه باید یک‏طور باشند؛ بلكه تنوّع عقلی، تجربی و عرفی و ذوقی را می‏پذیرد و منطقه‏الفراق وسیعی دارد. منتهی مرزهای این منطقه‏الفراق، مرزهای عقل و شرع قطعی است. البته این‏ها اجتهاد می‏خواهد.

برخورد صحيح با روايات سبك زندگي

در روايات راجع به سبك زندگي، معركه‏اي برپاست. البته خيلي از اين روايات، احتیاج به اجتهاد دارد و بسیاری‏اش هم اجتهاد نمی‏خواهد. فقط باید درست ترجمه شود. اگر این‏ها در زندگی ما بیاید، زندگي را زیر و رو می‏کند و یک زندگی فطری و فکری و اخلاقی و معتدل و دوست‏داشتنی، درست مي‏كند.

اصلاً این تصوّر که سبک زندگی دینی، یک زندگی ناراحت‏کننده است، درست نيست. زندگی‏ای که در روایت ما بیان شده، اين است كه زندگی اجتماعی بايد منهای خشونت، منهای اضطراب و استرس، منهای اهانت، تهمت و غیبت باشد. اصلاً تصوّرش را نمی‏شود کرد که چه بهشتی می‏شود! «ربّنا آتنا فی الدّنیا حسنه و فی الاخره حسنه»؛ سبک زندگی اسلامی این است؛ دنیای خوب، آخرت خوب. نه به سبک مرتاض‏های هند که دنبال دنیای بد و آخرت خوب هستند.
 
 اصلاً ما در تفكّر اسلام، دو اقلیم نداریم؛ يكي اقلیم دنیا و يكي اقليم آخرت. بلكه اين تفکّر کلیسا و بودا و هندوئیسم است. ما در اسلام، چنین چیزی نداریم. اصلاً در اسلام نمی‏گویند شما اهل آخرت هستید، یا اهل تفریح و کار؟ اصلاً این سؤال، اسلامی نیست.

سدر برخورد با روايات سبك زندگي، بعضی‏ها کلّاً  این روایات را رها می‏کنند و می‏گویند همه این‏ها مال گذشته است. خُب این‏، سکولاریسم عریان است. به اين‏ها می‏گوییم هزاران آیه و حدیث در مورد سبک زندگی آمده است، چرا این‏ها را عرضه نمی‏کنید؟ چرا بحث نمی‏کنید؟ در روايات ما راجع به نظام اقتصادی و سیاسی و حقوق بشر و خانواده و آموزش و پژوهش و نظام رسانه‏ای و طرز ازدواج و طلاق، بحث کرده‏ اند.

آيا سبک زندگی اسلامی امروز و 1400 سال پیش، عین هم هست؟ نه. اما آيا کاملاً متفاوت است؟ نه. ثابتات و متغّیراتی وجود دارد. اصول اعتقادی و اخلاقی و رفتاري، ثابت است. اما یک جاهایی هم به‏خصوص در نماد اخلاقی و همین‏طور در رفتارهایی که متناسب با شرایط زمان و مکان هستند، تغییراتی می‏کند. اصلاً اگر كسي امروز بیاید و در متغیّرات، به سبک گذشته عمل کند، کار غیر اسلامی کرده است.

یکی از دوستان می‏گفت روایت فرموده است که حنا بستن، مستحب است. من هم حنا بسته‏ام و در محلّ کارم، همه مسخره‏ام کرده‏اند. ولی من برای خدا تحمّل می‏کنم. گفتم یک‏چیز را دقّت نكرده‏اي. وقتی امام می‏فرماید حنا بستن مستحب است، منظور «زینت» است. نه این‏که خود حنا، خصوصیت داشته باشد. زینت عرفی آن زمان بوده است. خُب در آن دوره، این رنگ موهای امروزی نبوده است. همین حنا را می‏بستند و حنا زدن به محاسن در آن جامعه، انگشت‏نماشدن در پی نداشت. همان امامی که می‏گفت حنا ببندید، گفته است هرکاری که تو را انگشت‏نما کند، مکروه یا حرام است. همه روایات را با هم ببین. پس چیزی که در این روایت فرموده، این است که مستحب است زینت داشته باشید. در جامعه مذهبی، همه باید زیبا و معطّر باشند. این یک اصل اسلامی است.

ابعاد سبك زندگي

يك بخش سبك زندگي، مباحث معرفتی است؛ یعنی «سبک تفکّر» است. بُعد دوّمش «ارزش‏هاي اخلاقي» است. و بخش سوّم، «رفتار اجتماعی» است که معمولاً در حوزه سبک زندگی، غالباً به بخش اخلاق و رفتار، توجّه مي‏كنند. چرا که این‏ها محسوس است.

نقش حوزه در برپايي درس خارج فقه زندگي

من نمی‏دانم چه‏طور در مورد یک جزء کوچکی از یک عبادت که تقریباً قطعی است و اختلافی در مورد آن، بین علما نیست، چند سال در درس خارج، بحث می‏کنیم. البته ارزش خودش را دارد، ولی سؤال من این است که آیا ده‏ها هزار آیه و حدیث که راجع به همه ابعاد زندگی است، ارزش این را ندارد که 5 تا درس خارج فقه دقیق، داشته باشد؟ آيا ارزش ندارد که ما ده تا کرسی داشته باشیم و این آیات و روایات را بررسی کنند؟ در اين كرسي‏ها بنشينند و این روایات و آیات را دسته‏بندی و بحث کنند. با همان دقّتی که در فقه و اصول انجام مي‏شود. در حوزه علمیه، اين ظرفيت وجود دارد. این‏ها اجتهاد می‏خواهد، همان‏طور که مباحث عبادی، اجتهاد می‏خواهد.

اگر حوزه علمیه در باب فقه و اخلاق، سبک زندگی اسلامی مطابق با امروز را درست تبیین اجتهادی نکند، علوم اجتماعی و علوم انسانی غرب و مکاتب آن‏ها، این کار را براساس مبانی خودشان انجام داده‏اند و حاضر و آماده، به خورد جامعه ما می‏دهند. باید از کلّیات عبور کرد و وارد جزئیات شد. و إلا به‏جای ما، رسانه‏های غرب و سینماهای غرب و علوم اجتماعی‏شان، برای جامعه ما و حتّی برای بچّه‏های من و شما، عملاً سبک زندگی ساخته‏اند و می‏سازند. الان ادبیات حرف‏زدن بچّه‏ها با پدرها و مادرها دارد تغییر می‏کند. یک‏زمانی ما به خواب هم نمی‏دیدیم که یک بچّه، پدر يا مادرش را با اسم کوچک صدا بزند. اما الان تحث تأثير همين فيلم‏ها، اين كار دارد انجام می‏شود.